Σμύριδα Νάξου
Τα σμυριδορυχεία Νάξου βρίσκονται ανατολικά του χωριού Κόρωνος διακρίνονται οι εγκαταστάσεις των τριών εισόδων τους και η εναέρια εγκατάσταση μεταφοράς
Η Σμύριδα Νάξου (στην τοπική διάλεκτο Σμυρίγλι), είναι πέτρωμα που απαντά στη Νήσο Νάξο των Κυκλάδων.
Το μοναδικό μέρος της Ελλάδας, στο οποίο απαντάται το συγκεκριμένο πέτρωμα, η σμύριδα, σε εκμεταλλεύσιμη ποσότητα, είναι το νησί της Νάξου και θεωρείται υψηλής ποιότητας[1]. Ανάλογα κοιτάσματα σμύριδας υπάρχουν και στην Τουρκία, με σύσταση ανάλογη με αυτή της Νάξου.[2] Η σμύριδα Νάξου εκτοπίστηκε από τη διεθνή αγορά, κυρίως από την τεχνητή σμύριδα (τεχνητό κορούνδιο, που παρασκευάζεται με την μέθοδο Βερνέιγ (Verneuil process)).[3] Η σμύριδα της Νάξου βρίσκεται στα σπλάχνα του βουνού Αμμόμαξη που βρίσκεται στη βόρια Νάξου και ανάμεσα στα χωριά Απείρανθος και Κόρωνος.
Το σμυρίγλι εξορύσσεται ακόμα και σήμερα, χωρίς, όμως, πλέον να υπάρχει ζήτηση στην αγορά, καθώς έχει πλέον εξ ολοκλήρου αντικατασταθεί από το τεχνητό κορούνδιο. Οι εφαρμογές του συγκεκριμένου ορυκτού είναι πάρα πολλές μετά από βιομηχανική επεξεργασία. Κατασκευάζονται από αυτήν σμυριδόπανα και σμυριδοτροχοί λείανσης, ενώ υπό μορφή κόκκων χρησιμοποιείται στα αντιολισθηρά οδοστρώματα κ.λ.π. Η εξόρυξη και διάθεση στο εμπόριο της σμύριδας από την εποχή της τουρκοκρατίας ήταν αποκλειστικό προνόμιο των κατοίκων των χωριών της ορεινής Νάξου. Το προνόμιο της εξόρυξης ισχύει και σήμερα. Οι σμυριδεργάτες παραδίδουν το σμυρίγλι που εξορύσσουν στο κράτος και εκείνο το διαθέτει στο εμπόριο. Οι σμυριδεργάτες είναι ασφαλισμένοι στο ΙΚΑ με βάση την ποσότητα της σμύριδας που παραδίδουν. Τα ασφάλιστρα πληρώνει το κράτος. το Ι.Κ.Α. διατηρεί ειδική κατηγορία ασφαλισμένων μέχρι και σήμερα (Σμυριδεργάτες – Σμυριδοένσημα).
Ιστορία
Στους νεώτερους χρόνους, οι παλαιότερες αναφορές για το εμπόριο ναξιακής σμύριδας είναι για την περίοδο 1625 έως 1700.[4] Το δικαίωμα εκμετάλλευσής της το είχαν οι φεουδάρχες, οι οποίοι ήταν οι απόλυτοι κύριοι και των ορυκτών που εξορύσσονταν και των νερών που πήγαζαν από τα βουνά της επικράτειάς τους.[5] Με την κατάργηση των φεουδαλικών δικαιωμάτων το 1721, το δικαίωμα εκμετάλλευσης της σμύριδας παραχωρήθηκε στις κοινότητες, που νοίκιαζαν σε εμπόρους το δικαίωμα συλλογής και πώλησής της.
Το έτος 1824 η Προσωρινή της Ελλάδος Διοίκησις, έχοντας ανάγκη χρηματικών πόρων και θεωρώντας τα έσοδα από την σμύριδα σημαντικά, πήρε υπό την κατοχή της τα κοιτάσματα σμύριδας και έτσι ενοικίαζε πλέον εκείνη το δικαίωμα εκμετάλλευσής τους.[6] Το 1826 ο Δωρόθεος Τζιώτης,ηγούμενος της μονής Φανερωμένης, προτείνει να διατεθούν τα έσοδα από το σμυρίγλι για τη δημιουργία και τη λειτουργία σχολείου στην ορεινή Νάξο. Η πρότασή του δεν υιοθετείται. Μετά τη δημιουργία του Ελληνικού κράτους η ναξία σμύρις φθάνει βαθμιαία να θεωρείται ως ένα από τα κυριότερα εξαγωγικά προϊόντα. Με νόμους που ξεκινούν από το 1852 ορίζεται ότι η σμύρις εξορύσσεται και διατίθεται αποκλειστικά για λογαριασμό του δημοσίου μέσω του Ελληνικού Μονοπωλίου. Στους κατοίκους των σμυριδοχωριών δίδεται το αποκλειστικό δικαίωμα να μαζεύουν ή να εξορύσσουν για λογαριασμό του δημοσίου τη σμύριδα αντί χρηματικού ποσού που θα τους καταβάλλεται και θα προσδιορίζεται από την ποσότητα της σμύριδας που θα παραδίδουν.
Όταν τα επιφανειακά κοιτάσματα εξαντλήθηκαν, οι σμυριδεργάτες άρχισαν να ανοίγουν στοές ψάχνοντας να βρουν «φλέα» (φλέβα) με σμυρίγλι. Οι στοές που άνοιγαν έφθαναν σε βάθος 50 έως 250 μέτρα. Στις στοές έστρωναν «σιδηρόδρομο» για τη μετακίνηση των βαγονέτων με τα οποία μετέφεραν το ορυκτό έξω από τα ορυχεία. Με τον κανονισμό της σμύριδας, (1877), δίδονται πληροφορίες για τον τρόπο εξόρυξης του ορυκτού και για τους κινδύνους που ενέχουν οι σχετικές εργασίες.
Το 1898 τα καθαρά έσοδα από την εμπορία της σμύριδας καθορίσθηκαν ως πρόσοδος υπέγγυος του δημοσίου χρέους. Εγγύηση δηλαδή για τους δανειστές της χώρας τα έσοδα από τις εξαγωγές σμυριγλιού.[6] Κατά τη διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, το σμυρίγλι θεωρήθηκε απαραίτητο για τις πολεμικές βιομηχανίες των συμμάχων και όσοι δούλευαν στα σμυριδωρυχεία απαλλάχτηκαν από τη στράτευση. Τα έσοδα από το σμυρίγλι αυξήθηκαν πολύ. Επιπλέον, τα πλοία που έρχονταν να πάρουν το ορυκτό έφερναν και τρόφιμα για τους σμυριδεργάτες.
Οι ετήσιες εξαγωγές της ναξιακής σμύριδας κατά την δεκαετία του 1920 κυμάνθηκαν μεταξύ των 10.000 και των 22.000 τόνων. Οι πωλήσεις ήταν σχετικά ικανοποιητικές και κατά τη δεκαετία του 1930. Το 1930 η τιμή της ήταν όμως μόνο το 60{239f029635181d89655d9f5197ced0c7530b2a0cc9cbc7d1798f9f7c796b465f} της τιμής που είχε το 1923.[6] Η ζήτηση της σμύριδας εξακολούθησε να μειώνεται μέχρι το 1940. Το 1940 η παραγωγή μηδενίζεται, γεγονός με βαρειές συνέπειες που αναφέρθηκαν πιο πάνω.
Μετά τον πόλεμο η παραγωγή και η τιμή συνεχίζουν την πτωτική πορεία που είχε ξεκινήσει προπολεμικά. Το 1983 οι εξαγωγές ήταν 3000 τόνοι και κατά το 1987 1100 τόνοι.[7] Η τιμή της σήμερα είναι πια πολύ χαμηλή και η εκμετάλλευση των σμυριδωρυχείων ουσιαστικά έχει σταματήσει. Λίγοι άνθρωποι πουλούν μικρές ποσότητες. Στις περισσότερες περιπτώσεις το κάνουν για να διατηρούν την ασφάλισή τους στο ΙΚΑ.[8] Τα αποθέματα σμύριδας που έχουν απομείνει είναι πολύ μεγάλα. Εκτιμώνται στους 1.000.000 τόνους.[7]
Πυλώνας και φορτωμένος κάδος του λεγόμενου “εναέριου” συστήματος μεταφοράς της σμύριδας
Το έτος 1925 κατασκευάστηκε ο «εναέριος», είδος τελεφερίκ για τη μεταφορά της σμύριδας στο λιμάνι της Μουτσούνας, επινείου της Απειράνθου. Μεγάλο έργο βιομηχανικής υποδομής που έγινε με σκοπό τη μείωση του κόστους μεταφοράς του σμυριγλιού στα πλοία. Περιλαμβάνει 5 σταθμούς φόρτωσης, 72 χαλύβδινους πυλώνες ύψους έως και 50 μέτρων, κεκλιμένα επίπεδα και μηχανοστάσια. Ξεκινά από τη θέση Πηγή στην περιοχή της Κορώνου, έχει δύο σταθμούς στις Πεζούλες και στη Στραβολαγγάδα, δρασκελίζει στη συνέχεια το βουνό Αμμόμαξη στη θέση Αλωνίστρες, περνά από δύο ακόμη σταθμούς, και καταλήγει στον όρμο της Μουτσούνας έχοντας καλύψει μια διαδρομή 15 χιλιομέτρων. Είχε τη δυνατότητα μεταφοράς 15 τόνων σμύριδας την ώρα και μετακινούσε 220 κουβάδες – βαγονέτα. Η μεγαλύτερη υψομετρική διαφορά μεταξύ σημείων της γραμμής είναι 740 μέτρα. Από το έτος 1982 βρίσκεται εκτός λειτουργίας και η όποια μεταφορά σμυριγλιού γίνεται με φορτηγά αυτοκίνητα, μέσα από δρόμους από τα ορυχεία στη Μουτσούνα. Το 1989 το εναέριο σύστημα μεταφοράς κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο.
Το έτος 2000 εγκρίθηκε πρόγραμμα περιηγητικής αξιοποίησης των ορυχείων βασισμένο σε μελέτη του Ε.Μ.Π. Στις Πεζούλες και στη Σαραντάρα γίνεται ξενάγηση στα ορυχεία. Στην περιοχή της Στραβολαγκάδας δημιουργείται υπαίθριο μουσείο. Στο Ληώνα ξανακατασκευάζονται τα γραφεία καθώς και τα δωμάτια στα οποία ντύνονταν οι σμυριδεργάτες. Στη Μουτσούνα συντηρούνται τα μηχανοστάσια και οι αποθήκες. Για λόγους επίδειξής του, ο εναέριος λειτουργεί και πάλι.
Παραπομπές
↑ Online Encyclopedia Brittanica
↑ Πέτρου Πρωτοπαππαδάκη: Περί Ναξίας σμύριδος και Νίκου Κεφαλληνιάδη: Ταξίδια στο Αιγαίο.
↑ Ο Ζερλέντης μας πληροφορεί ότι η σμύρις ανήκε στον φεουδάρχη στο φέουδο του οποίου υπήρχε, και ότι ήδη από το 1699 η σμύριδα εξορυσσόταν για λογαριασμό των Φράγκων τιμαριούχων Κορονέλλου και Γριμάλδου. Από εκεί την έστελναν στην παραλία του Αγίου Ιωάννη (κάτω από τη Μέση) από όπου την παραλάμβαναν οι Άγγλοι. (Ζερλέντη Π. Φεουδαλική Πολιτεία εν τη νήσω Νάξω, 1925-Ερμούπολη, σελ. 72) Τη φράση αυτή την αναφέρει επί λέξει ο Θανάσης Κωτσάκης στο βιβλίο του “Η Νάξος κατά την Ενετοκρατία”, σελίδα 110
↑ 6,0 6,1 6,2 Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια: Άρθρο Σμύρις
↑ 7,0 7,1 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα: Άρθρο Σμύριδα.
↑ Οι σμυριδεργάτες από το 1952 ασφαλίζονταν πλέον μέσω του ΙΚΑ. Όταν παρέδιδαν δύο στατήρες σμυρίγλι, τους αναγνωριζόταν ένα ημερομίσθιο ασφαλισμένης εργασίας. Το επάγγελμά τους περιλαμβανόταν στα βαρέα και ανθυγιεινά επαγγέλματα.
Πηγές
Αρχοντάκης, Μανόλης Ν., Γιαννούλης, Γιαννούλης Γ., Ποίηση χαραγμένη στην πέτρα. Κοινωνική μνήμη και ποιητική με θέμα του σμυρίγλι από τ’ Απεράθου και την Κόρωνο της Νάξου, Αθήνα 2001.
Καπίρη, Αθηνά,Τα βάσανα των σμυριδοεργατών.
Κεφαλληνιάδης, Νίκος, Ταξίδια στο Αιγαίο, Φιλιππότης, Αθήνα.
Μπελαβίλας, Νίκος, Παπαστεφανάκη, Λήδα, Ορυχεία στο Αιγαίο. Βιομηχανική αρχαιολογία στην Ελλάδα, Μέλισσα, Αθήνα 2009. σσ.184-199.
Πρωτοπαππαδάκης, Πέτρος Ε., Μονογραφία περί Ναξίας σμύριδος, Αθήναι 1903.
Φραγκίσκος, Α., Πλυτάς, Α., Μπελαβίλας, Ν., Κατερίνη, Τ. Καταγραφή και Αποτίμηση του Ιστορικού Βιομηχανικού Εξοπλισμού στα Σμυριδωρυχεία Νάξου,(ερευνητικό πρόγραμμα) Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 1998.
Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, λήμμα: κορούνδιο, σμύρις.
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, λήμμα: κορούνδιο, σμύριδα.
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
