Ενάντια στην ανάπτυξη: να αποδράσουμε δια παντός από την κουλτούρα της ανταλλακτικής αξίας
Απόδραση από την ανάπτυξη
Ας υποθέσουμε ότι διαθέτω ένα ελικόπτερο, αξίας 300.000 (όχι απαραίτητα σαν αυτό του Παλαιοκώστα). Για να το χρησιμοποιήσω, όμως, στις καθημερινές μου μετακινήσεις πρέπει να έχω εξασφαλίσει ένα ελικοδρόμιο στο σπίτι και ένα στη δουλειά και -αν ισχύουν όλα τα δρακόντεια μέτρα που επεξεργάζονται οι γκαφατζήδες του Μαξίμου- να υποβάλλω κάθε φορά σχέδιο πτήσης στην Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας, να κάνω έλεγχο στους τυχόν συνεπιβαίνοντες για όπλα και ενδεχομένως να διαθέτω μια οργανωμένη πτητική βάση, με εξειδικευμένο προσωπικό ασφαλείας, τεχνικούς κ.λπ. Έτσι, το ένα λεπτό εναέριας διαδρομής που έχω να κάνω καθημερινά μετατρέπεται σε τουλάχιστον μία ώρα και έξοδα αρκετών χιλιάδων ευρώ. Αλλά εγώ έχω ανάγκη να πηγαίνω γρήγορα στη δουλειά μου. Εσείς, λοιπόν, διαθέτετε ένα «παπάκι» των 3.000 ευρώ και κάνετε την ίδια διαδρομή σε ένα τέταρτο. Το πολύ που μπορεί να σας τύχει είναι ένας τροχαίος έλεγχος για κράνος Αλλά αυτό που σας λείπει είναι ένα γρήγορο μέσο για να πηγαίνετε κάθε Σαββατοκύριακο στο χωριό σας, που είναι 8 ώρες μακριά με το αυτοκίνητο. Τι θα γινόταν, λοιπόν, αν σας ζητούσα να ανταλλάξουμε τα οχήματά μας; Από τη σκοπιά της οικονομίας, μια τέτοια ανταλλαγή είναι απαράδεκτη, κι αν ο κάτοχος του ελικοπτέρου το δώσει για το «παπί» χωρίς τουλάχιστον να ζητήσει τα υπόλοιπα 297.000 ευρώ της εμπορικής του αξίας, αξίζει δημόσια τιμωρία δι’ ανασκολοπισμού στο Σύνταγμα. Έλα, όμως, που κι εγώ κι εσείς καλύπτουμε τις ανάγκες μας. Επομένως, ανεξαρτήτως της ανταλλακτικής αξίας του αγαθού που διαθέτει έκαστος, η χρηστική τους αξία για μας είναι περίπου η ίδια.
Δεν σας πείθει το παράδειγμα; Ας πάμε σ’ ένα πιο εξωτικό. Είστε στη μέση της ερήμου, διψάτε και πεθαίνετε της πείνας. Το μόνο που έχετε είναι ένα διαμάντι αξίας ενός εκατομμυρίου δολαρίων στην τσέπη και λίγες ώρες ζωής. Πάνω στην ώρα, εμφανίζεται μπροστά σας ένας καμηλιέρης που και νερό έχει και λίγους ξηρούς καρπούς και μία επί πλέον θέση στην καμπούρα της καμήλας. Ποια είναι, λοιπόν, η αξία του διαμαντιού σας; Ούτε ευρώ μεγαλύτερη από την αξία των τριών πραγμάτων που έχει να σας προσφέρει ο καμηλιέρης. Διαφωνείτε; Τότε, καλά σαράντα… Αφήστε, δε, που η αξία του διαμαντιού σας μπορεί να είναι ακόμη μικρότερη. Είτε γιατί η φάτσα σας είναι πολύ λευκή για τα γούστα του καμηλιέρη, είτε -πιο σύνηθες και αναμενόμενο- γιατί πιθανότατα θα σας προσφέρει αυτά που έχετε ανάγκη, χωρίς να σας ζητήσει κανένα αντάλλαγμα.
Η λεγόμενη αναπτυγμένη ανθρωπότητα βρίσκεται ακριβώς στη θέση του χαμένου στην έρημο πεζοπόρου. Κινδυνεύει να πεθάνει από πείνα, δίψα και καταπόνηση και κλαίει γοερά για το διαμάντι που ενδεχομένως θα χάσει αν κάνει αυτήν τη δίκαιη συναλλαγή με τον καμηλιέρη. Που δεν είναι και δεδομένο ότι θα του ζητηθεί. Ακροθιγώς το ανέφερα και στο προηγούμενο φύλλο: το να χάσουμε για μερικά χρόνια το διαμάντι της ανάπτυξης, να κινηθούμε ως κοινωνίες και οικονομίες στο αναπτυξιακό επίπεδο «μηδέν», δεν είναι και προς θάνατον. Παράγουμε ήδη τόσα όσα χρειάζονται τα 6 δισ. επιβατών του πλανήτη Γη για να μην πεινάνε, να έχουν μια αξιοπρεπή στέγη, να μην πεθαίνουν από απλές λοιμώξεις, να έχουν πρόσβαση στη βασική εκπαίδευση, να χαίρονται και να απολαμβάνουν την καθημερινότητά τους. Αυτά τα αυτονόητα, όμως, που σαν αξίες χρήσης υπερκαλύπτονται κατά πολύ από την παραγωγική δύναμη των οικονομιών, κατανέμονται με όρους τρομακτικής ανισότητας, από τη στιγμή που περνούν από τον παραμορφωτικό φακό της ανταλλακτικής αξίας. Ας μην το κάνουμε μελό, αυτά τα λέει με αριθμούς ακόμη και ο υπεράνω αντικαπιταλιστικής υποψίας ΟΗΕ. Η μηδενική ανάπτυξη, λοιπόν, η αποφράς ύφεση, μπορεί να σημαίνουν και ευκαιρία επαναπροσδιορισμού των σχέσεων αξίας που μας έχει επιβάλει η εμπορευματική και χρηματική οικονομία.
Σας έχω, όμως, ακόμη καλύτερα νέα (ή χειρότερα – όπως το πάρει κανείς). Υπάρχει διέξοδος και κάτω από το μηδέν. Όχι απλά μηδενική οικονομία, όχι μόνο φρενάρισμα της ανάπτυξης, όχι απλώς αυτάρκεια και άρνηση της μεγέθυνσης την οποία τόσο έχει λατρέψει όλο το πολιτικοιδεολογικό φάσμα, από την άκρα Δεξιά μέχρι την αντεξουσιαστική Αριστερά. Υπάρχει και η καθαρή μείωση, η απο-ανάπτυξη. Θα μου πείτε: η ίδια η ύφεση είναι μια μορφή απο-ανάπτυξης, αν υπολογίσει κανείς την ευκολία με την οποία πολυεθνικοί βιομηχανικοί κολοσσοί ανακοινώνουν κλείσιμο μονάδων, φρενάρουν τις αλυσίδες παραγωγής, αναστέλλουν την παραγωγή νέων προϊόντων και μοιράζουν κατά δεκάδες χιλιάδες τα χαρτιά απόλυσης. Ναι, αλλά, η ύφεση του καπιταλιστικού κύκλου παραγωγής, έστω κι αν μεγεθύνεται και επιμηκύνεται σε διάρκεια πρωτοφανώς από τον βαθμό διεθνοποίησης των οικονομιών, υπόσχεται αργά ή γρήγορα επιστροφή στον φαύλο κύκλο της μεγέθυνσης. Όπως μας διδάσκουν τα οικονομικά της δολίας απάτης (και όχι αθώας, όπως ήθελε να πιστεύει ο μακαρίτης Γκαλμπρέιθ), ο κύκλος της ύφεσης θα κλείσει με ηττημένη την εργασία, εξουθενωμένα τα μεσαία στρώματα και λιγότερους παίκτες στην κορυφή της οικονομικής πυραμίδας να επιδίδονται σε έναν ακόμη γύρο αναπτυξιακού κανιβαλισμού.
Οι θιασώτες της απο-ανάπτυξης (της οποίας τείνω να γίνω κι εγώ «φαν», αν ξεπεράσω τις αρκετές ιδεολογικές μου καχυποψίες) προτείνουν κάτι πιο ριζοσπαστικό. Να αποδράσουμε μια και διά παντός από την κουλτούρα της ανταλλακτικής αξίας, να εγκαταλείψουμε το μετρικό σύστημα της οικονομίας, να βγάλουμε σε τελευταία ανάλυση την παραγωγική και αναπαραγωγική λειτουργία των κοινωνιών από την ίδια την έννοια της οικονομίας. Αυτή κι αν θα ήταν μια πραγματικά ασύλληπτη απόδραση! Ουσιαστικά, αυτή η εκκολαπτόμενη νέα ουτοπία (που δεν έχει κλείσει ούτε δεκαετία από την εν σπέρματι διατύπωσή της) ζητάει απλά πράγματα: να συμβιβαστούμε με την ιδέα ότι υπάρχει μια οροφή στην παραγωγή και συσσώρευση του πλούτου -αυτή που ορίζεται από τους πεπερασμένους φυσικούς πόρους της Γης- κι επομένως όχι απλώς να φρενάρουμε, αλλά να συρρικνώσουμε εδώ και τώρα την άντλησή τους. Αυτό με τη σειρά του σημαίνει μια μείωση στον ρυθμό δημιουργίας νέων αναγκών, ένα πάγωμα της τεχνολογίας στη δημιουργία νέων προϊόντων, μία προσγείωση της κατανάλωσης στα όρια που θέτουν το σώμα μας και ο εγκέφαλός μας και όχι στον καταιγιστικό ρυθμό που επιβάλλει το μάρκετινγκ. Μια χαρούμενη, μοιρασμένη λιτότητα είναι προτιμότερη από την απρόσιτη αφθονία, λένε με λίγα λόγια οι εμπνευστές της απο-ανάπτυξης και υποδεικνύουν ένα νέο πεδίο πλούτου, μη μετρήσιμου με όρους αξίας, αλλά υπολογίσιμου σε ευημερία και απόλαυση, που θα προκύψει από αυτήν την εκούσια εγκράτεια: λιγότερη απασχόληση, περισσότερος ελεύθερος χρόνος, περισσότερες και βαθύτερες σχέσεις, ισχυρότεροι κοινωνικοί δεσμοί, ουσιαστικότερη πολιτική δημοκρατία. Όλη αυτή η αντιστροφή για την αντίληψή μας περί πλούτου προκαλεί αυτόματα και μια μετάθεση της παραγωγικής δραστηριότητας σε πεδία που σήμερα βρίσκονται μάλλον στο περιθώριο του οικονομικού μας πολιτισμού: ενεργειακή εξοικονόμηση, αποκατάσταση και προστασία περιβάλλοντος, διάσωση της βιοποικιλότητας, βιολογική γεωργία, πολιτισμός, αναψυχή, αθλητισμός, κοινωνική προστασία, δημόσιες υποδομές, κοινόχρηστα αγαθά, θεσμοί κοινωνικής αλληλεγγύης. Ιδού τα νέα πεδία τεχνολογικής και παραγωγικής καινοτομίας που προτείνει η απο-ανάπτυξη.
Φυσικά, αυτό το μοντέλο δραστικής και εθελοντικής «ύφεσης» δεν αφορά ισότιμα όλους. Κανείς, ούτε οι πιο φανατικοί της απο-ανάπτυξης, δεν διανοείται να απαιτήσει από τις φτωχές κοινωνίες του νότου να μπουν στο «τριπάκι» της παραγωγικής συρρίκνωσης. Τι να κόψουν οι πληθυσμοί που ζουν με ένα-δυο δολάρια τη μέρα; Ωστόσο, στον βασανιστικό αναπτυξιακό τους δρόμο υπάρχει κάτι που πρέπει οπωσδήποτε να αποφύγουν: να αποτελέσουν ρεπλίκες του δυτικού ανθρώπου, να υιοθετήσουν άκριτα το καταναλωτικό «αμερικανικό όνειρο» και να επιδοθούν στον μανιώδη παραγωγισμό εις βάρος εαυτών και του περιβάλλοντός τους. Άλλωστε, ακόμα και η χαμηλή, έως και μηδενική, «παραγωγικότητα» των κοινοτήτων που έχουν επιλέξει την τεχνολογική στασιμότητα στη λίθινη εποχή, στην πραγματικότητα είναι ανεκτίμητης αξίας, και με όρους οικονομίας. Πώς θα αποτιμηθεί, για παράδειγμα, το οξυγόνο που παράγουν για λογαριασμό όλης της υφηλίου ο Αμαζόνιος και όλοι οι θλιβεροί τροπικοί χάρη στην επιλογή των κατοίκων τους να λατρεύουν τα δέντρα και να μην παραδίδουν τα δάση τους στο real estate;
—————————————————————————–
πηγή: ΚΙΜΠΙ, (28/2/2009)
http://kibi-blog.blogspot.com/2009/03/2822009_02.html
