ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ ΤΩΝ ΝΗΣΩΝ
Του Μιχαήλ Δεκλερή
Η προστασία των μικρών νήσων ως ευπαθών οικοσυστημάτων έχει ιδιαιτέραν σημασίαν δια την Ελλάδα, κατ’ εξοχήν, νησιωτική χώραν, η δε ορθολογική χωροταξία είναι η αποτελεσματικώτερη μορφή της προστασίας αυτής.
Στο κατωτέρω πρακτικό, αφορών στο ειδικό χωροταξικό σχέδιο της νήσου ΣΥΡΟΥ, αναλύεται το υποχρεωτικό νομικό σύστημα προστασίας που πρέπει να ενσωματώνεται σε κάθε χωροταξικό σχέδιο μικρής νήσου.
«Δυνάμει της συνταγματικής επιταγής περί προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος κατά τα δεδομένα και τις υποδείξεις της οικείας επιστήμης, ιδιαιτέρας προστασίας χρήζουν τα αποκαλούμενα ευαίσθητα οικοσυστήματα, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και αι μικραί νήσοι. Περί τούτων μάλιστα διαλαμβάνουν ειδικάς ρυθμίσεις τόσον η Agenda ’21 όσο και το Κοινοτικό Στρατηγικό Σχέδιο «Ευρώπη 2000» (COM 91-452/ 1991). Κατ’ εφαρμογήν δε του Πέμπτου Προγράμματος και του προς τούτο συμμορφουμένου κοινοτικού προγράμματος ENVIREG, ουσιώδες μέρος της αναγκαίας προστασίας των μικρών νήσων είναι τα ειδικά χωροταξικά σχέδια αυτών, τα οποία προβλέπονται και χρηματοδοτούνται βάσει του τελευταίου. Διότι όντως αι μικραί νήσοι αποτελούν απομονωμένα οικοσυστήματα μικρής κλίμακος με τεράστιο ανάπτυγμα ακτών εν σχέσει προς την ενδοχώραν των, τα οποία ευκόλως αποσταθεροποιούνται εάν η αναπτυξιακή πολιτική προκαλεί ρύπανση του περιβάλλοντος ή παραβιάζει την φέρουσα ικανότητά των.
Η φέρουσα δε ικανότης των μικρών νήσων δέον να προσδιορίζεται αντικειμενικώς με προέχοντα κριτήρια την αντοχήν των οικοσυστημάτων αυτών και τας εγχωρίους πηγάς ενεργείας και ύδατος. Προς τούτο, και συμφώνως προς την παγίαν νομολογίαν του Ε’ Τμήματος, καθ’ ην τα ευαίσθητα οικοσυστήματα είναι δεκτικά μόνον ηπίας αναπτύξεως, η κατά τα άνω υποχρεωτική ειδική χωροταξία αυτών δέον να διασφαλίζη τον σκοπόν τούτο, δηλ.
α) να διασφαλίζη απολύτως και να μην εκθέτη εις κίνδυνον την επιβίωσιν αμειώτου του φυσικού κεφαλαίου και των οικοσυστημάτων της νήσου,
β) να προβλέπη και να διατάσση εις τον μικρόν χώρον της νήσου μόνον εκείνας, τας μορφάς αναπτύξεως που είναι συμβαταί προς τον δεσπόζοντα τούτον σκοπόν, και ιδίως την πρωτογενή παραγωγήν, την παραδοσιακήν μεταποίησιν και την παροχήν υπηρεσιών περιωρισμένης κλίμακος ιδίως δε ελεγχομένου τουρισμού, αποτελούντος κυρίαν απειλήν αποσταθεροποιήσεως.
Υπό την έννοιαν αυτήν, ορθώς καταρτιζόμενα τα ειδικά χωροταξικά σχέδια των μικρών νήσων είναι η αποτελεσματικωτέρα μορφή προστασίας αυτών, διότι προλαμβάνουν τόσον την καταστροφικήν αγρίαν ανάπτυξιν αυτών, εις την οποίαν δύνανται ευχερώς να διολισθήσουν υπό την πίεσιν κερδοσκοπικών δραστηριοτήτων, όσον και τας εξίσου καταστροφικάς συγκρούσεις χρήσεων γης εκ της ατάκτου αναπτύξεως παραγωγικών δραστηριοτήτων.
2. Τα ειδικά χωροταξικά σχέδια των μικρών νήσων διέπονται αφ’ ενός μεν από σύστημα υποχρεωτικών αρχών που υλοποιούν την συνταγματικήν επιταγήν προστασίας αυτών ως ευαισθήτων οικοσυστημάτων και αφ’ ετέρου από την πολιτικήν βιωσίμου αναπτύξεως, την οποίαν ενσωματώνουν και η οποία ανήκει εις την κανονιστικήν ευχέρειαν της Διοικήσεως και έχει ως όρια το ειρημένον υπερκείμενον αυτής σύστημα νομικών αρχών. Ο σεβασμός του νομικού συστήματος και η τήρησις των ορίων της βιωσίμου αναπτύξεως υπόκειται εις τον έλεγχον του ακυρωτικού δικαστού, ενεργούντος προληπτικώς ή κατασταλτικώς.
Εξ άλλου, το νομικόν σύστημα, ισχύον δια πάσαν μικράν νήσον, ενσωματώνει βεβαίως και εκείνας τας αρχάς αι οποίαι υπαγορεύονται εκ της ιδιομορφίας των νήσων τούτων, ως λ.χ. εάν μία νήσος είναι ιστορικός τόπος ή περιέχει μνημεία της φύσεως και της παγκοσμίου φυσικής κληρονομίας κ.ο.κ.
Η σημασία του σεβασμού των αρχών αυτών είναι πρόδηλος δια την χώραν μας, η οποία είναι κυρίως νησιωτική και εις το εθνικό φυσικόν κεφάλαιον της οποίας δέον να συνυπολογίζεται μέγας αριθμός νήσων ανεκτιμήτου αξίας. Όθεν, η τήρησις των ειρημένων κανόνων δέον να υπόκειται εις αυστηρότατον έλεγχον.
3. Θεμελιώδης νομικός κανών του συστήματος προστασίας των μικρών νήσων είναι ότι το ειδικόν χωροταξικόν σχέδιον αυτών δέον να διαλαμβάνει περί της οριοθεσίας και αυστηράς προστασίας του διαφυλακτέου φυσικού κεφαλαίου αυτών. Ακριβώς ειπείν, η χωροταξία δέον να άρχεται από τις πληρώσεως του όρου τούτου. Το φυσικόν τούτο κεφάλαιον, περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων και κυρίως, βιοτόπους, υγροτόπους, ρέμματα, όρη, δάση και δασικάς εκτάσεις, ακτάς και ακτογραμμάς, σπήλαια και άλλους γεωλογικού ς σχηματισμούς, χλωρίδα, πανίδα και την γεωργικήν γην.
4. Εκτός του φυσικού, διαφυλακτέον είναι και το πολιτιστικόν κεφάλαιον των νήσων, πολλαί των οποίων, ως λ. χ. η περί της ης πρόκειται νήσος Σύρος, αποτελούν κοιτίδας του πρωτοελληνικού πολιτισμού και ως τοιαύται δέον να αποτελούν αντικείμενον εξιδιασμένου και λίαν προσεκτικού σχεδιασμού. Ως εκ τούτου προστασίας δέον να τυγχάνη όχι μόνον ο τόπος εις τον οποίον έχουν εντοπισθή αρχαία μνημεία, αλλά και ο συνεχόμενος προς αυτόν χώρος ως και ο απολύτως απαραίτητος δια την ανάδειξιν αυτών.
5. Έτερος νομικός κανών, εν μέρει πηγάζων από τον πρώτον και εν μέρει υπαγορευόμενος εκ της φύσεως της γεωργίας ως της κατ’ εξοχήν ηπίας μορφής αναπτύξεως των μικρών νήσων, είναι η οριοθεσία και διαφύλαξις της γεωργικής γης, ήδη σοβαρότατα απειλουμένης εκ της αλογίστου κερδοσκοπίας γης, αγούσης εις την ταχείαν οικοπεδοποίησιν αυτής με πρόδηλον τον κίνδυνον δια την ισορροπίαν των νησιωτικών οικοσυστημάτων.
Η αγροτική γη δέον να οριοθετείται και να τίθεται όριον κατατμήσεως αυτής ουχί κατώτερον των 15 στρεμμάτων με μόνην επιτρεπτήν χρήσιν αγροικίας μικρού εμβαδού, αποθήκας κ.λ.π.
Διότι, άλλως, λαμβανομένης υπ’ όψει της μεγάλης ζητήσεως παραθεριστικής κατοικίας, πρόκειται περί συγκεκαλυμμένης οικοπεδοποιήσεως. Ομοίως πρέπει να οριοθετούνται και οι βοσκότοποι, οι οποίοι κρίνονται απαραίτητοι για την επιβίωσιν της κτηνοτροφίας του νησιού.
6. Κατ’ εφαρμογήν ετέρου νομικού κανόνος της προστασίας των μικρών νήσων επιτάσσοντος ηπίαν χρήσιν ενεργείας δεν επιτρέπεται μεταφορά ηλεκτρικού ρεύματος υψηλής τάσεως δια πυλώνων, αποτελούντων άλλωστε βάναυσον προσβολήν του νησιωτικού τοπίου μικρής κλίμακος. Αι νήσοι δέον να έχουν εγχωρίαν πηγήν ενεργείας (κατά προτίμηση μορφής φιλικής προς το περιβάλλον, ως λ.χ. αιολικής, ηλιακής κλπ.) και μόνον αν τούτο δεν είναι δυνατόν επιτρέπεται η μεταφορά ηλεκτρικού ρεύματος δι’ υποβρυχίων και υπογείων καλωδίων. Εξ άλλου, εκ της προδήλου σπουδαιότητος των ανεπαρκών κατά κανόνα υδατίνων πόρων των μικρών νήσων επιβάλλεται οριοθεσία και ιδιαίτερον καθεστώς προστασίας και διαχειρίσεως των πηγών και του υδροφόρου ορίζοντος εν γένει.
7. Όλως ιδιαιτέραν σημασίαν έχει ο νομικός κανών της ηπίας οικιστικής αναπτύξεως των μικρών νήσων, αι οποίαι, εάν αφεθούν εις την πίεσιν της εμπορίας γης διατρέχουν τον κίνδυνον να καταστραφούν και εκ μόνης της αγρίας οικιστικής αναπτύξεως αυτών. Ως εκ τούτου, ως επιτρεπομένη ηπία οικιστική ανάπτυξις αυτών δέον να θεωρείται μόνον η περιορισμένη επέκτασις υφισταμένων οικισμών, απαγορευομένης απολύτως της δημιουργίας νέων υπό συνεταιρισμών ή ιδιωτικών επιχειρήσεων. Τόσον η συνεταιριστική όσον και η ιδιωτική πολεοδόμησις δέον να κατευθύνονται και συσχετίζονται είτε με την αναζωογόνησιν και ανάπλασιν φθινόντων οικισμών, είτε με την περιορισμένην επέκτασιν υφισταμένων οικισμών, απαγορευομένης πάντως της θυσίας φυσικού κεφαλαίου ή αγροτικής γης χάριν της δημιουργίας αυτοτελών οικισμών.
8. Οίκοθεν νοείται ότι εφ’ όσον το μεν φυσικόν κεφάλαιον τυγχάνει απολύτου προστασίας, η δε γεωργική και κτηνοτροφική γη οριοθετούνται και μόνον υφιστάμενοι οικισμοί επεκτείνονται, δεν υφίσταται έδαφος επιβιώσεως καθεστώτος δομήσεως εκτός σχεδίου, ευθέως ή συγκεκαλυμμένως, ως συμβαίνει όταν θεσπίζεται χαμηλότατον όριον κατατμήσεως της γεωργικής ή κτηνοτροφικής γης (4 στρέμματα).
9. Όλως ιδιαιτέραν σημασίαν έχει επίσης και ο νομικός κανών του ηπίου τουρισμού εις τας μικράς νήσους. Διότι είναι πασίδηλον ότι ο μέγας κίνδυνος των νήσων προέρχεται εκ του αγρίου τουρισμού, εις τον οποίον είναι εκτεθειμέναι άνευ του κανόνος αυτού. Ο κανών του ηπίου τουρισμού εξειδικεύεται α) εις την πρόβλεψιν του αναλογούντος εις το μέγεθος και λοιπάς συνθήκας της νήσου αριθμού τουριστικών κλινών β) εις την πρόβλεψιν οικοτουρισμού ή αγροτοτουρισμού, όπου ούτος ενδείκνυται γ) εις την απαγόρευσιν μεγάλων ξενοδοχειακών μονάδων, μη συμβιβαζομένων προς την κλίμακα του νησιωτικού τοπίου, και την όλως εξαιρετικήν εγκατάστασιν camping, δ) εις την λελογισμένην έκτασιν της χρήσεως παραθεριστικής κατοικίας.
10. Κατ’ εφαρμογήν των γενικών τούτων κανόνων νομικής προστασίας των μικρών νήσων εν προκειμένω ήτοι εις την περίπτωσιν της μικράς νήσου Σύρου, παρατηρητέα τα εξής: Κατά τα στοιχεία του φακέλλου και τους σχετικούς χάρτας, ιδίως δε την υπό αρμοδίας ομάδος καταρτισθείσαν «Ειδική Χωροταξική Μελέτη Αναπτύξεως», προστασίας περιβάλλοντος και χρήσεων γης νήσου Σύρου (Α’ Φάσις: 1987, Β’ Φάσις: 1990, Γ Φάσις: 1991) oλόκληρον το Βόρειο τμήμα της νήσου εκείθεν του όρμου «Δελφίνι» και βορείως του οικισμού Άνω Σύρου, παραδοσιακώς καλούμενου «Άνω Μερά», αποτελεί σχεδόν άθικτο βιότοπον μεγάλης αξίας με πλουσίαν χλωρίδα και πανίδα «που έχει μεγάλη πυκνότητα σε πληθυσμούς πουλιών, ψαριών, μαλακίων, ερπετών και εντόμων». «Στην περιοχή αυτή βρίσκονται επίσης και οι καλύτεροι ψαρότοποι του νησιού: Διαπόρι, Δελφίνι, Βαρβαρούσα».
Στο ΒΔ μέρος υπάρχει καταφύγιον θηραμάτων τριών χιλιάδων στρεμμάτων – ενδιαίτημα ορεινής πέρδικας. Από αισθητικής απόψεως το τοπίο είναι ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους. Στο ΒΑ μέρος της περιοχής υπάρχει μεγίστης αξίας αρχαιολογικός χώρος, ήτοι η προϊστορική ακρόπολη Καστρίου, πρωτοκυκλαδικό νεκροταφείο και ο οικισμός της Χαλανδριανής οπόθεν και τα πλείστα ευρήματα του πρωίμου Κυκλαδικού πολιτισμού (πολιτισμός ΣΥΡΟΣ-ΚΕΡΟΣ) της 4ης χιλ. π.Χ.
Στην ιδία περιοχήν και νοτιώτερα υπάρχει η σπηλιά του επιφανούς Συρίου φιλοσόφου Φερεκύδους (διδασκάλου του Πυθαγόρου). Κατά τα προεκτεθέντα, η περιοχή αυτή ανήκει εξ ολοκλήρου εις το διαφυλακτέον φυσικόν κεφάλαιον της νήσου Σύρου και δέον, οριοθετουμένη, να έχει ιδιαίτερο καθεστώς προστασίας στον οποίον δέον να συμπεριληφθούν και αι μικραί νήσοι Σχινονήσι και Διδύμη, άθικτοι επίσης.
Στο καθεστώς αυτό ουδεμία εξαίρεσις κατά τόπον ή χρόνον επιτρέπεται, διότι θα αποτελέσει την απαρχήν βεβαίας υποβαθμίσεως και καταστροφής του ρηθέντος βιοτόπου. Ως ορθώς παρατηρείται στην μελέτη «Το φυσικό περιβάλλον του νησιού δεν έχει μεγάλα περιθώρια χωρητικότητας σε τουριστικές δραστηριότητες και είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο. Κινδυνεύει να υποβαθμισθεί σε σχετικά κοντινό χρονικό ορίζοντα εάν δεν ελεγχθούν – κατευθυνθούν σωστά οι υπάρχουσες πιέσεις. Σημειώνουμε ιδιαίτερα ότι εάν οι πιέσεις τουριστικής αξιοποίησης της περιοχής του Δελφινιού και κατ’ επέκταση της Επάνω Μεριάς δεν ελεγχθούν – κατευθυνθούν σωστά, ενδέχεται να υποβαθμισθεί η ιδιαίτερα ευαίσθητη αυτή περιοχή του νησιού.
Το βόρειο αυτό τμήμα του νησιού δεν έχει ουσιαστικά μόνιμους κατοίκους. Αποτελεί, λόγω της μεγάλης αισθητικής και οικολογικής αξίας του, περιοχή πολύ μεγάλου βαθμού προστασίας, στον οποίο οι οποιεσδήποτε επεμβάσεις – οικιστικές και άλλες – θα πρέπει να είναι πολύ προσεκτικές. Το να θεωρείται, στα πλαίσια του σχεδιασμού του νησιού, σαν ξεχωριστή περιοχή, εξυπηρετεί αυτό το στόχο».
Κατά ταύτα:
α) δεν επιτρέπεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπον διάσπασις της ενότητος του βιοτόπου, ιδίως δε δια διανοίξεως αμαξωτών οδών εντός αυτού. Ο υφιστάμενος οδικός άξων Ερμουπόλεως – Άνω Σύρου – Σαν Μιχάλη επαρκεί πλήρως δια την προσπέλασιν της περιοχής.
β) δεν επιτρέπεται η εκτός ορίων της ΖΟΕ οικιστική ή τουριστική ανάπτυξις της περιοχής καθ’ οιονδήποτε τρόπον, ήτοι δια της ανεγέρσεως τουριστικών μονάδων ή της δημιουργίας νέων οικισμών υπό συνεταιρισμών ή με ιδιωτικήν πολεοδόμησιν ή δια κατατμήσεως της γης και ανεγέρσεως μεμονωμένων κατοικιών. Η ηπία οικιστική και τουριστική ανάπτυξις δέον να επιδιωχθή δια της αναζωογονήσεως των υφισταμένων παραδοσιακών οικισμών (Σαν Μιχάλης, Παπούρι, Πλατύ Βουνό, Κάμπος). Οίκοθεν νοείται ότι οι οικισμοί αυτοί που έχουν σήμερα ελάχιστο πληθυσμό αλλά σημαντικήν έκτασιν, δύνανται να αποτελέσουν πόλους οικολογικού τουρισμού και αγροτουρισμού
γ) δεν επιτρέπεται η κατάτμησις της γης κάτω του φυσιολογικού ορίου δια συμβατάς χρήσεις γεωργίας και κτηνοτροφίας, και πάντως όχι κάτω των 15 στρεμμάτων, ως άλλωστε υποδεικνύεται και δια της μελέτης.
2. Κατά τα προεκτεθέντα, ιδιαιτέρας προστασίας χρήζουν αι ακταί της νήσου Σύρου και ως οικοσυστήματα και δια την αισθητικήν των αξίαν. Αι ακταί αυταί διακρίνονται δια την μικράν των κλίμακα και το φυσικόν των κάλλος, ιδίως μάλιστα εκείνοι της Βορείου πλευράς, ένθα διατηρούνται ακόμη άθικτοι κόλποι. Στοιχειώδες μέτρον της προστασίας είναι η απαγόρευσις οιασδήποτε κατασκευής και διανοίξεως οδών κατά μήκος των ακτών εις βάθος τουλάχιστον εκατό μέτρων. Το όριον τούτον κρίνεται ελάχιστον εν συγκρίσει προς την πρακτικήν άλλων εννόμων τάξεων, παρεχουσών μείζονα προστασίαν και δέον να διπλασιάζεται εις ειδικώς προστατευόμενας περιοχάς ως λ.χ. στην τοποθεσία «Φωκότρυπες» – ενδιαίτημα Φώκης (ΠΕ 16/1996).
——————————
Μ. ΔΕΚΛΕΡΗΣ
“ΔΩΔΕΚΑΔΕΛΤΟΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ”
