Όλοι οι άντρες πρώην φαντάροι

Στα νεότερα έθνη κράτη ο στρατός αποτελεί τον κατεξοχήν φορέα της κρατικής υπόστασης. Ελέγχει τα όρια της επικράτειας, οι νίκες και οι ήττες του σημαίνουν αντίστοιχη αυξομείωση αυτής της επικράτειας, ενώ ταυτόχρονα είναι και ο τελικός εγγυητής του εκάστοτε καθεστώτος απέναντι στον κίνδυνο εσωτερικής ανατροπής του. Παράλληλα η καθολική υποχρέωση στράτευσης των αρρένων εμπλέκει σε κάποιο βαθμό όλη την κοινωνία με το στρατιωτικό μηχανισμό αλλά παίζει κι έναν ιδιαίτερο παιδαγωγικό ρόλο γι’ αυτούς. Είναι η μεταβατική περίοδος που μέσα από τον αποχωρισμό από την οικογένεια, τη σωματική κακουχία, τον κίνδυνο και την υποταγή κάνει τα αγόρια άντρες προσομοιάζοντας στις τελετές ενηλικίωσης των αντρών διαφόρων φυλών που με τη σειρά τους προσπαθούν να μιμηθούν την ενηλικίωση των γυναικών που έχει απτά σωματικά χαρακτηριστικά.

Στο έδαφος αυτού του κεντρικού ρόλου του στρατού αναπτύχθηκαν οι μιλιταριστικές αντιλήψεις που επεδίωξαν -και το κατάφεραν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό στα διάφορα ολοκληρωτικά καθεστώτα- τη συνολική στρατιωτικοποίηση της κοινωνίας. Απόλυτη ιεραρχία, άκριτη υπακοή, απαξίωση της ζωής και ανθρώπινων δικαιωμάτων, εξόντωση του αντίπαλου είναι κάποια βασικά στοιχεία της στρατιωτικής λογικής που κάνουν την κοινωνία πολύ πιο εύκολα χειραγωγίσιμη για την κάθε εξουσία. Ο στρατιώτης που είναι πάντα έτοιμος να θυσιαστεί και να εγκληματήσει κατόπιν διαταγών αποτελεί το απόλυτο πρότυπο των στρατοκρατών. Άλλωστε η υπακοή σε διαταγές αποτελεί διαχρονικά τη βασική δικαιολογία όλων των εγκληματιών πολέμου.

Απέναντι σ’ αυτές τις αντιλήψεις στέκεται η ειρηνιστική και αντιμιλιταριστική δράση που έχει εμφανιστεί με διάφορες μορφές τον τελευταίο αιώνα. Από τις λιποταξίες και στις συναδελφώσεις στη διάρκεια της ανθρωποσφαγής του πρώτου παγκόσμιου πολέμου μέχρι το αντιπολεμικό κίνημα της δεκαετίας του ’60 αλλά και το σύγχρονο αντίστοιχο, ενάντια στον πόλεμο στο Ιράκ. Καίρια συνισταμένη αυτής της αντίστασης είναι οι αντιρρησίες συνείδησης, οι άνθρωποι που αρνούνται έμπρακτα τον πόλεμο και το στρατό και διεκδικούν την κατοχύρωση του δικαιώματος να αρνείσαι να σκοτώνεις. Αντιρρησίες έχουν εμφανιστεί σε πολλά μέρη του κόσμου ακόμη και στις πιο δύσκολες ιστορικές συνθήκες (αν και δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό υπήρχαν αντιρρησίες και στη ναζιστική Βέρμαχτ), παρά το υψηλό τίμημα που ενίτοτε πληρώνουν για την επιλογή τους -διώξεις, φυλακίσεις, βασανιστήρια, εκτελέσεις. Με την πάροδο των χρόνων σε πολλές ευρωπαϊκές -κυρίως- χώρες έχουμε κατοχύρωση της αντίρρησης συνείδησης ως ανθρωπίνου δικαιώματος. Παράλληλα στη Δυτική Ευρώπη την τελευταία δεκαετία η υποχρεωτική στράτευση τείνει να καταργηθεί. Κι ενώ συνεχίζεται ο αγώνας για πλήρη αναγνώριση του δικαιώματος της άρνησης στράτευσης στις χώρες που αυτό δεν έχει γίνει, άνθρωποι που αρνούνται να πολεμήσουν για λόγους συνείδησης εμφανίζονται και στις τάξεις των επαγγελματιών στρατιωτών (υπάρχουν τωρινά παραδείγματα σε ΗΠΑ και Μ. Βρετανία), ενώ αξίζει να τονιστεί η σημασία των Ισραηλινών αντιρρησιών -αντρών και γυναικών (μια κι εκεί η υποχρέωση στράτευσης στα 18 και στη συνέχεια ετήσιας εφεδρικής θητείας αφορά αμφότερα τα φύλα)- που σίγουρα αποτελούν ισχυρή ακτίνα ελπίδας στο αδιέξοδο τοπίο των μεσανατολικών συγκρούσεων.

Η νεοελληνική ιστορία δεν αποτελεί εξαίρεση στον κανόνα των νεότερων κρατών. Ο στρατός είναι ο βασικός παράγοντας στις συγκρούσεις με τους γειτονικούς λαούς, συμμετέχει σε υπερπόντιες εκστρατείες (π.χ. Ουκρανία 1919, Κορέα 1950-53, Αφγανιστάν και Περσικός τώρα) δηλώνοντας την ένταξη της χώρας στο κυρίαρχο δυτικό μπλοκ δυνάμεων, καταδιώκει τον εσωτερικό εχθρό και φτάνει μέχρι την ανοικτή κατάληψη της εξουσίας με τα πραξικοπήματα. Ακόμη όμως και σε πιο «κανονικές» περιόδους ξοδεύει τεράστια ποσά για εξοπλισμούς και θυσιάζει μερικά μέλη του (ασκήσεις, ατυχήματα, αυτοκτονίες) για να διατηρήσει το ετοιμοπόλεμό του ενώ, πάντα, διαπαιδαγωγεί και τους νεαρούς.

Εξαίρεση, όμως, δεν αποτελεί η χώρα μας και στην αντίσταση στο στρατιωτικό μηχανισμό. Από τις μαζικές λιποταξίες στη μικρασιατική εκστρατεία και τους αγώνες των παλαιών πολεμιστών στα χρόνια του Μεσοπολέμου φτάνουμε στον Εμφύλιο και στην εκτέλεση των πρώτων αντιρρησιών, δύο Μαρτύρων του Ιεχωβά (Γιάννης Τσούκαρης, Γιώργος Ορφανίδης), μετά την καταδίκη τους από έκτακτα στρατοδικεία. Στις επόμενες δεκαετίες οι θρησκευτικοί αντιρρησίες συνείδησης θα οδηγούνται κατά δεκάδες στα ξερονήσια και στις φυλακές για δεκαετίες. Από το 1977 θα φυλακίζονται πλέον μόνο για τέσσερα με πέντε χρόνια.

Στα χρόνια της μεταπολίτευσης πολλοί νέοι επιλέγουν πλάγιους τρόπους αποφυγής της στρατιωτικής θητείας (π.χ. «τρελόχαρτα»). Η ίδια η ιδέα της αντίρρησης συνείδησης θα γίνει ευρύτερα γνωστή από το 1986 όταν εμφανίζονται οι ιδεολογικοί αντιρρησίες (με πρώτο το Μιχάλη Μαραγκάκη) οι οποίοι θα αντιμετωπίσουν επίσης φυλακίσεις και διώξεις. Οι ιδεολογικοί αντιρρησίες συνείδησης θεωρούν τον πόλεμο ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, αρνούμενοι να υπηρετήσουν το στρατό και κάθε ένοπλο μηχανισμό με οποιοδήποτε τρόπο. Παλεύουν επίσης για την εξάλειψη όλων των αιτιών που γεννούν τους πολέμους αξιολογώντας την κοινωνική αλληλεγγύη και την υπεράσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων ως αναγκαίους όρους για την προώθηση της ειρήνης.

Η ψήφιση του νόμου 2510/97 θα δημιουργήσει για πρώτη φορά ένα νομοθετικό πλαίσιο για αναγνώριση της αντίρρησης συνείδησης και θα οδηγήσει πια τις δεκάδες των νέων θρησκευτικών αντιρρησιών εκτός φυλακής, έστω και σε μια τιμωρητικής μορφής εναλλακτική υπηρεσία, αλλά δεν θα οδηγήσει σε παύση των διώξεων και των νομικών προβλημάτων των αντιρρησιών, ιδίως κάποιων παλιότερων. Κατ’ εξοχήν θύμα μιας εκδικητικής, θα μπορούσαμε να πούμε, αντιμετώπισης είναι ο Λάζαρος Πετρομελίδης που ακριβώς μετά τη θέση σε ισχύ του παραπάνω νόμου θα οδηγηθεί δεκάδες φορές σε στρατοδικεία και τρεις φορές στη φυλακή (1998, 1999, 2002), ενώ ακόμα και τώρα ανά πάσα στιγμή μπορεί να ξαναβρεθεί στη φυλακή. Την αναμόρφωση του θεσμού της κοινωνικής υπηρεσίας σύμφωνα με τα διεθνή στάνταρ ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την παύση των διώξεων των αντιρρησιών έχουν ζητήσει, μεταξύ άλλων, οι ανεξάρτητες διοικητικές αρχές του Συνηγόρου του Πολίτη και της Ελληνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου στο εσωτερικό, καθώς και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και η Διεθνής Αμνηστία.

Την τελευταία δεκαετία θα εμφανιστούν νέες μορφές αντίρρησης συνείδησης. Έτσι ο νόμος για την παλλαϊκή άμυνα (παρά την περιορισμένη μέχρι τώρα εφαρμογή του) θα έχει ως αποτέλεσμα πολλές γυναίκες να δηλώσουν δημόσια ότι θα αρνηθούν οποιαδήποτε θητεία. Από την άλλη ο αυξανόμενα επαγγελματικός χαρακτήρας των ενόπλων δυνάμεων σε συνδυασμό με τη έντονη συμμετοχή σε νατοϊκές επιχειρήσεις εκτός συνόρων έχουν σαν αποτέλεσμα και εκδηλώσεις αντίστασης από στρατευμένους που φτάνουν μέχρι την αποχώρηση από το ναυτικό του επαγγελματία κελευστή Γιώργου Μοναστηριώτη, κάτι που τον οδήγησε σε δύο συλλήψεις -και αντίστοιχες καταδίκες για λιποταξία- και σε μια κατάσταση ομηρίας, ενώ έχει εκδηλωθεί ένα ευρύ κίνημα συμπαράστασης υπέρ του.

Βασική προσπάθεια συλλογικής έκφρασης των ανθρώπων που αρνούνται το στρατό αποτελεί ο Σύνδεσμος Αντιρρησιών Συνείδησης (http://www.omhroi.gr/SAS/) που αγωνίζεται για την αναγνώριση και κατοχύρωση του δικαιώματος της άρνησης στράτευσης για λόγους συνείδησης, ενώ οργανώνει τη νομική και οικονομική στήριξη και αλληλεγγύη προς τους φυλακισμένους και διωκόμενους αντιρρησίες. Παράλληλα συμμετέχει σε ευρύτερες ειρηνιστικές και αντιμιλιταριστικές πρωτοβουλίες, έχει συμπαρασταθεί στον αγώνα των Τούρκων αντιρρησιών και συμβάλει στο συντονισμό των αντιρρησιών στα Βαλκάνια, γενικότερα. Φέτος, ειδικότερα, και σε συνεργασία με την Αντιπολεμική Διεθνή (War Resisters’ Internaional, http://wri-irg.org) οργανώνει μια διεθνή συνάντηση αντιρρησιών στη Θεσσαλονίκη στα πλαίσια των δράσεων για τη Διεθνή Ημέρα Αντιρρησιών Συνείδησης (15η Μάη), που για θα έχουν σαν κεντρικό άξονα την κατάσταση των αντιρρησιών στην Ελλάδα.

Γιάννης Γκλαρνέτατζης
Γραμματέας του Συνδέσμου Αντιρρησιών Συνείδησης
Αντιπρόεδρος του Ευρωπαϊκού Γραφείου για την Αντίρρηση Συνείδησης
Σύνδεσμος Αντιρρησιών Συνείδησης: http://www.antirrisies.gr/node/158.