Αντιρρησίες συνείδησης στην Ελλάδα

Στην νεότερη ιστορία της Ελλάδας, αντιρρησίες συνείδησης έκαναν την εμφάνισή τους σε αξιόλογο αριθμό κατά το δεύτερο τέταρτο του 20ού αιώνα.

Αρχικά, επρόκειτο για μαζικά κύματα λιποταξιών λόγω εξάντλησης από τις πολυάριθμες πολεμικές επιχειρήσεις που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1910. Για τον μισό και πλέον αιώνα που ακολούθησε, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά αρνήθηκαν σταθερά να συμμετάσχουν σε οποιαδήποτε στρατιωτική υπηρεσία —στάση συνείδησης η οποία αντιμετωπίστηκε με ιδιαίτερη σκληρότητα. Τη δεκαετία του 1980 άρχισαν να εμφανίζονται ιδεολογικοί ή κοινωνικοπολιτικοί αρνητές στράτευσης. Κατά τη διάρκεια του ενός αιώνα δηλωμένης συνειδησιακής αντίρρησης ως προς τον πόλεμο και τη στρατιωτική θητεία, η ελληνική νομοθεσία είτε υπήρξε αμήχανα τιμωρητική, συχνά υπό το βάρος εσωτερικών πιέσεων, είτε σύρθηκε από τη διεθνή κοινότητα ώστε να βελτιώσει την κατάσταση. Καθοριστικής σημασίας υπήρξε η ψήφιση νόμου το 1997 που εισήγαγε μια μορφή πολιτικής κοινωνικής υπηρεσίας ως εναλλακτική της στρατιωτικής

Ιστορικό

Αρχές του 20ού αιώνα

Ο θεσμός της υποχρεωτικής στράτευσης εισήχθη στην Ελλάδα το 1911, λίγο καιρό πριν την εμπλοκή της χώρας σε μια σειρά διαδοχικών πολέμων: οι Βαλκανικοί πόλεμοι (1912-1913), ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος (1917-1918), η εκστρατεία στην Ουκρανία (1919) και οι επιχειρήσεις στη Μικρά Ασία (1920). Εξαιτίας της μακράς διάρκειας αυτής της εμπλοκής —πάνω από μια δεκαετία— και της συνεπακόλουθης εξάντλησης των στρατιωτών —πολλοί από τους οποίους κατατάχθηκαν το 1911 και απολύθηκαν το 1923— έκανε την εμφάνισή του το πρώτο μαζικό κύμα λιποταξιών στον ελληνικό στρατό.

Στη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου

Για τα επόμενα 60 χρόνια αρνητές στράτευσης για λόγους συνείδησης ήταν αποκλειστικά οι Μάρτυρες του Ιεχωβά,[1] καθώς η χριστιανική συνείδησή τους τούς επιβάλει να παραμένουν πολιτικά και στρατιωτικά ουδέτεροι.[2] Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949) Μάρτυρες του Ιεχωβά είτε καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν είτε καταδικάστηκαν σε ισόβια κάθειρξη. Την περίοδο που ακολούθησε αρκετοί από αυτούς στάλθηκαν σε εξορία στη Μακρόνησο[3] και αλλού.

Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου τήρησαν την ίδια στάση ασυμβίβαστης πολιτικής ουδετερότητας και αρνήθηκαν να πάρουν όπλο, όπως συνέβη και με χιλιάδες ομοπίστους τους υπό το καθεστώς των Ναζί, από τους οποίους περισσότεροι από 200 δικάστηκαν επίσημα από το Γερμανικό Πολεμικό Δικαστήριο, καταδικάστηκαν και κατόπιν εκτελέστηκαν.[4]

Τη δεκαετία του 1960

Χαρακτηριστική περιγραφή του κλίματος και της αντιμετώπισης που τους επιφυλασσόταν τέλη της δεκαετίας του 1950 και στις αρχές του 1960 καταγράφεται στο αυτοβιογραφικό διήγημα του Ντίνου Χριστιανόπουλου που έγραψε το 1963 με τίτλο Ο Χιλιαστής —μια από τις ελάχιστες μαρτυρίες τρίτων που σώζονται επί του θέματος από εκείνη την εποχή. Ο συγγραφέας περιγράφει την τυχαία γνωριμία του με έναν Μάρτυρα του Ιεχωβά κρατούμενο στο κέντρο κατάταξης κοντά στην Κόρινθο, όπου είχε παρουσιαστεί, και εκφράζεται με θαυμασμό για το ηθικό σθένος του. Οι μαρτυρίες του αποτελούν δείγμα της βαναυσότητας με την οποία αντιμετωπίστηκαν εκείνοι που αρνούνταν να πάρουν όπλο.[5] Δεκαετίες αργότερα ο Χριστιανόπουλος εξακολούθησε να διώκεται εξαιτίας αυτής της σπάνιας καταγραφής των όσων συνέβαιναν στους θρησκευτικούς αντιρρησίες συνείδησης.[6]

Καθώς κυλούσε η δεκαετία του 1960, επιβάλλονταν ποινές κάθειρξης 15 και 20 χρόνων οι οποίες προξένησαν παγκόσμια κατάπληξη και αγανάκτηση.[7] Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά που παρουσιάζονταν στο στρατό και αρνούνταν να παραλάβουν όπλο εκείνη την περίοδο ήταν πάνω από 500 άτομα ανά έτος.[8] Το 1966 η καταδίκη σε θάνατο που απαγγέλθηκε εναντίον του Χρήστου Καζάνη, ο οποίος δήλωνε ότι «η παραλαβή οπλισμού αντιβαίνει εις την συνείδησίν του και τας θρησκευτικάς του πεποιθήσεις»,[9] «προκάλεσε διεθνή κατακραυγή».[10] Μερικές εβδομάδες αργότερα, η ποινή αυτή μετριάστηκε σε 4½ χρόνια φυλάκιση. Τη δεκαετία του 1970 συνεχίσθηκε η επιβολή εξοντωτικών ποινών 5, 8, 10 ακόμη και 20 ετών φυλάκισης με ταυτόχρονη πενταετή ή δεκαετή στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων. Όλα αυτά συνέβαιναν ενόσω η στρατιωτική θητεία δεν ξεπερνούσε σε διάρκεια τα 2½ χρόνια.

Τη δεκαετία του 1970

Το νομικό καθεστώς και η βάναυση μεταχείριση των αντιρρησιών συνείδησης δεν άλλαξε ούτε όταν επανήλθε ο κοινοβουλευτισμός το καλοκαίρι του 1974. Εκείνη την περίοδο υπήρχαν κρατούμενοι Μάρτυρες του Ιεχωβά οι οποίοι είχαν ήδη εκτίσει πολυετή φυλάκιση, από εφτά ως δέκα χρόνια, σε στρατιωτικές φυλακές μετά από αλλεπάλληλες καταδίκες. Πολλοί νεαροί Μάρτυρες αναγκάστηκαν να καταφύγουν σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες για να περιορίσουν τις συντριπτικές συνέπειες που επέφερε αυτή η πολιτειακή αντιμετώπιση στη ζωή τους λόγω της σταθερής τους απόφασης «να μην πάρουν όπλο».

Η θρησκεία μου δεν μου επιτρέπει να φορέσω τη στρατιωτική στολή και να πάρω όπλο. Επιθυμώ να κρατήσω μια συνείδηση καθαρή ενώπιον Θεού και ανθρώπων.

— Δικογραφία του 20χρονου Μάρτυρα του Ιεχωβά Χρήστου Κωνσταντινίδη, 12 Νοεμβρίου 1976, Αεροδικείο Αθηνών

Η «απάνθρωπη», «εξευτελιστική μεταχείριση» και η «βάναυση συμπεριφορά»[11] σε βάρος των αντιρρησιών συνείδησης και η νομοθετική αντιμετώπισή τους από την πολιτεία —η οποία χαρακτηρίστηκε «νομική τρομοκρατία»[12]— τέθηκαν προς εξέταση στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Τον Ιούλιο του 1977, το Συμβούλιο της Ευρώπης στην Αμβέρσα αποφάνθηκε τα εξής:

Η Ελλάς παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα περισσότερον πάσης άλλης χώρας, διότι επιβάλλει αυστηράς ποινάς φυλακίσεως εις τους δια λόγους θρησκευτικής συνειδήσεως αρνούμενους να φέρουν όπλα (Μάρτυρας του Ιεχωβά). Κατόπιν των ανωτέρω, ενδείκνυται ανάλογος ρύθμισις του ζωτικού αυτού ζητήματος δια νόμου, ο οποίος να εγγυάται την προστασίαν του Δικαιώματος Αντιρρήσεως Συνειδήσεως στην Ελλάδα.

— Συμβούλιο της Ευρώπης, Ιούλιος 1977

Οι φωνές δημόσιας διαμαρτυρίες στο εσωτερικό της χώρας ήταν ελάχιστες. Εκείνη την περίοδο ξεχώρισε η εκδήλωση του συγγραφέα Βασίλη Βασιλικού να θέσει δημόσια το ερώτημα: «Δεν θα βρεθεί τάχα ένας βουλευτής, μέσα στους τριακόσιους, να φέρει το θέμα στη Βουλή και να ρυθμιστεί μια για πάντα αυτό το πρόβλημα;» Τελικά δύο βουλευτές, η Βιργινία Τσουδερού και ο Θόδωρος Αναγνωστόπουλος έθεσαν σχετική ερώτηση στη Βουλή. Η απάντηση που έλαβαν από το υπουργείο Εθνικής Άμυνας ήταν η εξής: «Αι εφαρμοζόμεναι παρ’ ημίν δι’ αυτούς [τους αντιρρησίες συνείδησης] διατάξεις τυγχάνουν απολύτως εναρμονισμέναι προς τας διατάξεις του Συντάγματος». Μάλιστα, ο τότε υπουργός Εθνικής Άμυνας, Ευάγγελος Αβέρωφ, είχε πει σε δημοσιευμένη επιστολή του:

«Η άρνησή τους [των Μαρτύρων του Ιεχωβά ή άλλων] να πάρουν όπλα είναι αναμφισβήτητα παραβίαση των νόμων και θα πρέπει να τιμωρείται. Το είδος της ποινής θα πρέπει να είναι αποτελεσματικό, ώστε να περιορίζει το πρόβλημα στις ελάχιστες δυνατές διαστάσεις του. Δεν μπορούμε εμείς, η Ελλάς, σαν χώρα με το οξύ δημογραφικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε και τη συνεχή επαγρύπνηση που μας επιβάλλεται από την ιστορία, να προσδιορίσουμε το είδος της ποινής κατά τα πρότυπα των άλλων κρατών, που δεν αντιμετωπίζουν τα ίδια προβλήματα. […] Είναι βέβαιο πως πολλοί νέοι, που θα ήθελαν ν’ αποφύγουν τη στράτευση, θα εμφανίζονταν σαν Ιεχωβάδες. Και τότε δεν θα μιλούσαμε για δεκάδες, αλλά για εκατοντάδες και χιλιάδες. Ίσως τότε το πρόβλημα θα γινόταν οξύτερο. […] Βαριά, ομολογουμένως, η σημερινή τιμωρία. Και ακόμη βαρύτερη γιατί επαναλαμβάνεται. […] Η σημερινή μεταχείριση δεν είναι αποτέλεσμα κάποιας ιδιοτροπίας ή εκδικητικής τάσεως. Δεν είναι πολύ ανθρώπινη και δεν τη θέλουμε».

Ο τότε υπουργός Δικαιοσύνης Κωνσταντίνος Στεφανάκης σχολίασε σε ερώτημα του βουλευτή Γεώργιου-Αλέξανδρου Μαγκάκη, υπό το βάρος σωρείας επιστολών διαμαρτυρίας που έφταναν καθημερινά από το εξωτερικό, όσον αφορά ότι υπήρχαν τότε κρατούμενοι που είχαν παραμείνει φυλακισμένοι για 10-15 χρόνια: «Δεν γνωρίζω αν υπάρχουν άνθρωποι με αυτάς τας ποινάς. Έχει περιοριστεί πάρα πολύ ο αριθμός και εκείνο το οποίο επιτρέπεται από την σωφρονιστικήν συντελείται». Η ανταπάντηση του ερωτώντος βουλευτή ανέφερε μεταξύ άλλων: «Η Διεθνής Αμνηστία έχει κατάλογον των φυλακισμένων. Είναι περίπου ενενήντα τόσοι και έχουν ποινές πράγματι πολυχρονίους».

Παράλληλα, στο ίδιο δημοσίευμα με την επιστολή του Αβέρωφ ο Γιώργος Παπαλάπας, ο οποίος κρατούνταν στις Φυλακές Ιωαννίνων ως αντιρρησίας συνείδησης, τόνισε την προθυμία των Μαρτύρων του Ιεχωβά να προσφέρουν μη στρατιωτική υπηρεσία για το κοινό καλό αναφέροντας μεταξύ άλλων:

«Εγώ, που σας γράφω, καθώς και επτά άλλοι συναγωνιστές, είχαμε αρρωστήσει πέρυσι από πνευμονία. Αυτή μέχρι σήμερα μου άφησε χρόνια βρογχίτιδα. Και συνετέλεσε στο να καταρρεύσει υπερβολικά η υγεία μου. Αυτό, λοιπόν, που ζητάμε είναι ένας στοιχειώδης σεβασμός των δικαιωμάτων μας ως ανθρώπων. Αγαπάμε τον τόπο μας και όλους τους ανθρώπους που μας περιστοιχίζουν. Θέλουμε να εργαστούμε θετικά γι’ αυτόν. Είμαστε πρόθυμοι να προσφέρουμε οποιαδήποτε εργασία που δεν έρχεται σε σύγκρουση με τη συνείδησή μας».

Στις 28 Σεπτεμβρίου 1977, κάτω από την πίεση διεθνών οργανισμών και ιδιαίτερα του Συμβουλίου της Ευρώπης, η κυβέρνηση Καραμανλή, στην τελευταία μέρα λειτουργίας της Βουλής και στις 11 το βράδυ, πέρασε τον νόμο 731/1977, με τον οποίο όσοι αρνούνται να στρατευτούν για θρησκευτικούς λόγους μπορούν είτε να εκπληρώσουν τετραετή άοπλη θητεία σε στρατόπεδο είτε να φυλακιστούν για τέσσερα χρόνια σε στρατιωτικές φυλακές, εξαιρούμενοι κατόπιν από τις περαιτέρω προσκλήσεις κατάταξης. Δυο χρόνια πριν, κατά τη συνταγματική αναθεώρηση του 1975, η τότε πρόταση μέρος του Κοινοβουλίου για τη θέσπιση εναλλακτικής υπηρεσίας για όσους αρνούνται για ιδεολογικούς ή θρησκευτικούς λόγους να εκπληρώσουν στρατιωτική θητεία, είχε απορριφθεί από την κυβερνητική βουλευτική πλειοψηφία. Η Εισηγητική Έκθεση του νέου νόμου, των υπουργών Ε. Αβέρωφ και Κ. Στεφανάκη, ανέφερε μεταξύ άλλων:

«Εκτός των διαμαρτυριών αι οποίαι από μηνών περιέρχονται ημίν εκ πολλών πλευρών του εξωτερικού (Διεθνής Οργάνωσις Αμνηστίας, Διάφοροι Οργανώσεις, πολυάριθμοι Ιδιώται) τελευταίως προσετέθη το εξής άκρως δυσάρεστον: Εις την Κοινοβουλευτικήν Συνέλευσιν του Συμβουλίου Ευρώπης εν Στρασβούργω όπου, ως γνωστόν, συζητείται ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων εις τας διάφορας χώρας και όπου τινές εξ αυτών θα ηδύναντο να ευρεθούν εις δυσχερεστάτην θέσιν, αιφνιδίως ευρέθη κατηγορουμένη, περισσότερων όλων, η Ελλάς. Πράγματι, εις εισήγησιν κατά χώρας, η Ελλάς αναφέρεται ως παραβιάζουσα τα ανθρώπινα δικαιώματα περισσότερον πάσης άλλης χώρας, διότι επιβάλλει αυστηράς ποινάς φυλακίσεως εις τους δια λόγους θρησκευτικής συνειδήσεως αρνούμενους να φέρουν όπλα (Μάρτυρας Ιεχωβά). Με τα επικρατούντα εις το Ευρωπαϊκόν Κοινοβούλιον, ουδεμία άλλη αντίκρουσης είναι δυνατή πλην η της θεσπίσεως διά τους Μάρτυρας του Ιεχωβά αόπλου στρατιωτικής υποχρεώσεως θητείας ή εκγυμνάσεως αυξημένης κατά το διπλάσιον της υπό των ενόπλων εκπληρούμενης και ποινικής τακτοποιήσεως των εκ τούτων καταδικασθέντων ή υπό κατηγορίαν τελούντων δι’ ανυπακοήν, εκ λόγων θρησκευτικής πεποιθήσεως, εις Δ/γήν όπως φέρουν όπλα. Εν όψει δε του γεγονότος ότι η ένοπλος εκπλήρωσις των στρατιωτικών υποχρεώσεων είναι επαχθεστέρα της τοιαύτης του αόπλου και συμβάλλει αμέσως εις την άμυναν της χώρας, κρίνεται σκόπιμον όπως η διάρκεια της αόπλου θητείας ή εκγυμνάσεως ορισθή εις το διπλάσιον της ενόπλου τοιαύτης».

Εντούτοις, παρά την ψήφιση αυτού του νόμου από τη Βουλή των Ελλήνων, υπήρξε δυσκολία στην εφαρμογή του καθώς δινόταν αυθαίρετες ερμηνείες από ορισμένους στρατιωτικούς.[13]

Εκτός αυτού, μετά την ψήφιση του νόμου ξέσπασε θύελλα διαμαρτυριών που συνέτεινε στο να καταστεί ανίσχυρος και ελλιπής. Τις διαμαρτυρίες ενθάρρυνε —είτε σιωπηρά είτε απροκάλυπτα— η Εκκλησία της Ελλάδας.[14] Αυτή η κατάσταση είχε ως συνέπεια να γίνει εντονότερη η βάναυση συμπεριφορά στην πράξη.

Οι αντιρρησίες συνείδησης στην Ελλάδα*

Δεκαετία         Άτομα Τελική ποινή

(σε χρόνια)     Εκτιθείσα ποινή

(σε χρόνια)

1940   127     448     283

1950   79        372     226

1960   137     663     482

1970   288     960     612

1980   1.279  4.972  2.975

1990-1994#   818     2.635  1.153

Σύνολο:          2.728  10.050            5.731

Ισόβια: 26

Θανατική καταδίκη: 42

Εξορία: 68

Εκτελέστηκαν: 2

Βασανίστηκαν έως θανάτου: 5

* Δεν περιλαμβάνονται οι αντιρρησίες που κατέφυγαν στο εξωτερικό.

# Στοιχεία μέχρι το 1994.

Πηγές:

* Κώστας Τσαρούχας, Αντιρρησίες Συνείδησης, 14η έκδοση, 1996, Ελληνικά Γράμματα.

* Human Rights Without Frontiers (Ανθρώπινα Δικαιώματα Χωρίς Σύνορα), “Greece: Deliberate Violations of Human Rights” (Ελλάδα: Εσκεμμένες Παραβιάσεις Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων), Βρυξέλλες, 1992.

Το Φεβρουάριο του 1978, 45 αντιρρησίες συνείδησης που κρατούνταν στις Στρατιωτικές Φυλακές Αυλώνας, εξέθεσαν με συγκεκριμένα στοιχεία την κατάσταση όπως είχε διαμορφωθεί —τόσο νομικά όσο και στην πράξη— στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Η εφημερίδα Ελευθεροτυπία δημοσίευσε αυτή την επιστολή στις 15 Ιουλίου 1978. Η αντίδραση του υπουργού Εθνικής Αμύνης Ε. Αβέρωφ ήταν άμεση:

«Πολύ πριν την ψήφιση του νόμου 731 επιτροπές Ιεχωβάδων μού είχαν δηλώσει ότι τους ικανοποιούσε απόλυτα η σχετική παράγραφος του νόμου […] Παρ’ όλα αυτά, λίγο μετά την ψήφιση του νόμου άλλαξαν τακτική. Και αρνούνται και την στρατιωτική στολή ακόμα να φορέσουν. Οι σκοποί τους είναι πρόδηλοι: αποπειρώνται να διαμορφώσουν κλίμα αναρχίας και να επηρεάσουν τους υπό κατάταξη στρατεύσιμους. Παράλληλα με τις “εκκλήσεις” τους προς τους ελεύθερα σκεπτόμενους ανθρώπους, οι λεγόμενοι Μάρτυρες του Ιεχωβά προσπαθούν να εκθέσουν τη χώρα και το κύρος της ηγεσίας των Ενόπλων Δυνάμεων με αστείες καταγγελίες, προκειμένου να επιτύχουν προνομιακή μεταχείριση έναντι όλων των υπολοίπων Ελλήνων. Συγκρίνατέ τους με τα τσοπανόπουλα, τα χιλιάδες τσοπανόπουλα ή αγροτόπαιδα —προστάτες των γονέων τους— που υπηρετούν 30 μήνες αγόγγυστα. Αδιαφορώ και για τα αστεία επιχειρήματά τους και για τις προθέσεις αυτών που τους υποκινούν. Τους δηλώ μόνον ότι ματαιοπονούν και ότι η αντιμετώπιση όσων εξ αυτών σκέπτονται να μειώσουν το κύρος των Ενόπλων Δυνάμεων θα είναι αυστηρότατη».

Η κινητοποίηση που είχε προκληθεί από την επιστολή των 45 αντιρρησιών είχε, όμως, ως αποτέλεσμα να έρθει στην Ελλάδα 2 ημέρες αργότερα ο εκπρόσωπος της Διεθνούς Αμνηστίας. Μόλις έγινε γνωστή η άφιξή του, όλοι οι αντιρρησίες συνείδησης μεταφέρθηκαν στις Αγροτικές Φυλακές Κασσάνδρας όπου και παρέμειναν τελικά.

Στις 15 Μαρτίου 1979 η έκρυθμη κατάσταση που επικρατούσε έγινε φανερή με έντονο τρόπο: Στον 20χρονο Μάρτυρα του Ιεχωβά αντιρρησία συνείδησης Ε. Γαζή επιβλήθηκε ποινή κάθειρξης 18 χρονών. Αυτό το γεγονός έγινε αφορμή ώστε στις 10 Μαΐου του ίδιου έτους να υποβληθεί στο Συμβούλιο της Ευρώπης πρόταση 10 ευρωβουλευτών, η οποία ζητούσε την εξέταση της ελληνικής περίπτωσης «εις μελέτην της παραβιάσεως του δικαιώματος αντιρρήσεως εκ λόγων συνειδήσεως, δια την στρατιωτικήν υπηρεσίαν εν Ελλάδι». (Έγγραφο 4345/10-5-1979)

Θέλω να πω, σχετικά με τους αντιρρησίες συνείδησης, ότι τα κράτη που δέχονται κάποιας άλλης μορφής υπηρεσία για τους νέους αντί της στρατιωτικής, δείχνουν ωριμότητα, ιδιαίτερα όταν αντικαθιστούν τη στρατιωτική με πολιτική υπηρεσία.

— Πάπας Ιωάννης Παύλος Β’, 13 Φεβρουαρίου 1984

Τη δεκαετία του 1980

Στα χρόνια που ακολούθησαν, αν και τα κινήματα για το σεβασμό των δικαιωμάτων των στρατιωτών ήταν ιδιαίτερα ενεργά, η άρνηση στράτευσης για μη θρησκευτικούς λόγους ήταν θέμα επί του οποίου δεν έπαιρναν θέση τα κόμματα της αριστεράς.

Το περιοδικό Αρνούμαι αποτέλεσε πρωτοποριακή έκδοση υπέρ της ενημέρωσης και των δικαιωμάτων των αντιρρησιών συνείδησης.

Η πολιτική αμφισβήτηση μερικών από τους παραδοσιακούς θεσμούς και ειδικά της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας κέρδισε αρχικά έδαφος ανάμεσα στις τότε νεοεμφανιζόμενες οικολογικές ομάδες, στους κύκλους των ανυπότακτων και σε μέρος του αντιεξουσιαστικού χώρου. Οι πρώτες σποραδικές αναφορές στο θέμα τοποθετούνται γύρω στα 1982-1984, ενώ η Οικολογική Εφημερίδα καθώς και η εξαιρετική για την εποχή του έκδοση του περιοδικού Αρνούμαι έδωσαν φωνή με την εμφάνισή τους και προσανατόλισαν το νεογέννητο κίνημα υποστήριξης της αντίρρησης συνείδησης για κοινωνικο-πολιτικούς λόγους. Σταδιακά, καθώς οι διεθνείς σχέσεις αναπτύσσονταν, οι σχετικές εκδηλώσεις και τα άρθρα πλήθαιναν, επιτεύχθηκε μια σχετική συνοχή και οι άμεσοι στόχοι δεν αποτελούσαν ακόμη αντικείμενο σύγκρουσης —ήταν ήδη πραγματικότητα η αποφυλάκιση Μαρτύρων του Ιεχωβά με πολυετείς φυλακίσεις, έπαψαν οι επαναλαμβανόμενες διώξεις και, σταδιακά, η νομοθεσία για εναλλακτική κοινωνική υπηρεσία.

Τα έτη 1986-1987 αναδείχτηκαν οι πρώτοι μη θρησκευτικοί αντιρρησίες συνείδησης. Οι δηλώσεις τους ήταν ανατρεπτικές, είχαν ανθρωπιστικό χαρακτήρα, δεν περιόριζαν την άρνηση σε ένα είδος στρατού ή πολιτικού συστήματος και προωθούσαν τη μη-βία και την κοινωνική ανυπακοή. Το Μάρτιο του 1987 ο 28χρονος Μιχάλης Μαραγκάκης, ο πρώτος που έκανε δημόσια γνωστή την άρνησή του να στρατευτεί, συνελήφθη και τον Ιούνιο καταδικάστηκε σε τετραετή φυλάκιση.

Η κυβέρνηση ενέμεινε στη σκληρή της στάση, παρά το εντυπωσιακό κίνημα συμπαράστασης που αναπτύχθηκε στην Ελλάδα και διεθνώς. Η έλλειψη πολιτικής βούλησης καλυπτόταν από εκτιμήσεις για την αντισυνταγματικότητα της άρνησης στράτευσης και της εναλλακτικής υπηρεσίας. Μετά από έφεση που επέβαλε το Φεβρουάριο του 1988, η ποινή του Μαραγκάκη μετατράπηκε σε φυλάκιση 26 μηνών. Στις 22 του ίδιου μήνα άρχισε απεργία πείνας την οποία διέκοψε την Πρωτομαγιά, ύστερα από την υπόσχεση της κυβέρνησης που —θορυβημένη από τη διεθνή υποστήριξη— δήλωσε πως θα εξετάσει την υπόθεση της αντίρρησης συνείδησης κάτω από θετικό πρίσμα.

Στο μεταξύ στις 12 Απριλίου του ίδιου χρόνου συνελήφθη ο αντιρρησίας Θανάσης Μακρής, ο οποίος συμπαραστάθηκε με απεργία πείνας στον Μαραγκάκη. Στις 26 Μαΐου καταδικάστηκε σε πενταετή φυλάκιση (η οποία αργότερα μετατράπηκε σε 18μηνη), και έτσι ξεκίνησε νέα απεργία πείνας στην οποία τον συνόδευσε ο Μαραγκάκης και η οποία διακόπηκε όταν η κυβέρνηση δημοσιοποίησε νομοσχέδιο τον Ιούλιο. Αυτό το σχέδιο νόμου που προέβλεπε μεταξύ των άλλων διπλάσιας διάρκειας αναπληρωματική/εναλλακτική θητεία δεν έφτασε ποτέ για συζήτηση στη Βουλή. Κατά τη διάρκεια της φυλάκισης του Μαραγκάκη και του Μακρή βρισκόταν σε εξέλιξη μια τεράστια εκστρατεία αποστολής χιλιάδων επιστολών συμπαράστασης η οποία έφερε σε θέση άμυνας την κυβέρνηση. Οργανώθηκαν δεκάδες συναυλίες και εκδηλώσεις συμπαράστασης, ενώ πάνω από είκοσι άτομα δήλωσαν αντιρρησίες συνείδησης για ιδεολογικούς λόγους.

Ο Μιχάλης Μαραγκάκης αποφυλακίστηκε το Δεκέμβριο του 1988 μετά από τρεις διαδοχικές απεργίες πείνας 71, 50 και 20 ημερών, ενώ ο Θανάσης Μακρής τον Ιούλιο του 1989 μετά από δύο απεργίες 55 και 33 ημερών. Και οι δύο αποφυλακίστηκαν έχοντας εκτίσει τα 2/3 της ποινής τους. Στο μεταξύ, η δυνατότητα άοπλης στρατιωτικής θητείας είχε επεκταθεί με νόμο (Φεβρουάριος 1988) και στους ιδεολογικούς αρνητές, κανείς τους όμως δεν έκανε χρήση της ρύθμισης.

Από το 1989 η είσοδος των Οικολόγων Εναλλακτικών στη Βουλή και η θετική αντιμετώπιση του θέματος εκ μέρους του Συνασπισμού έφεραν το θέμα στο κοινοβουλευτικό προσκήνιο. Την ίδια περίοδο δημιουργήθηκε ο Σύνδεσμος Αντιρρησιών Συνείδησης ως μετεξέλιξη των Επιτροπών Συμπαράστασης στους Μαραγκάκη και Μακρή.

Τη δεκαετία του 1990

Τον Φεβρουάριο του 1990 ο αριθμός των πολιτικών αντιρρησιών συνείδησης έφτασε τους 27, ενώ ταυτόχρονα περίπου γίνεται η σημαντική εμφάνιση των πρώτων αντιρρησιών συνείδησης στην Τουρκία.[15] Αν και οι Μάρτυρες του Ιεχωβά εξακολουθούσαν να φυλακίζονται —ανά πάσα στιγμή υπήρχαν περίπου 400 έγκλειστοι με τετραετείς ποινές σε στρατιωτικές και αγροτικές φυλακές—, έπαψαν οι διώξεις κατά των μη θρησκευτικών αντιρρησιών με εξαίρεση τις διοικητικές κυρώσεις.

Η κατάσταση άλλαξε το Μάιο του 1991 με τη σύλληψη του Νίκου Μαζιώτη. Ακολούθησε η σύλληψη του Παύλου Ναθαναήλ το Σεπτέμβριο. Στις δηλώσεις τους ανέφεραν ως λόγο άρνησης την ταξική/αντιεξουσιαστική τους συνείδηση και διακήρυξαν την απροθυμία τους να υπηρετήσουν οποιαδήποτε μορφή εναλλακτικής θητείας. Καταδικάστηκαν σε ένα χρόνο φυλάκιση με τριετή αναστολή και αφέθηκαν και πάλι ελεύθεροι, ενώ τους επιδόθηκε φύλλο πορείας. Ο Μαζιώτης συνελήφθη και πάλι στις 9 Οκτωβρίου 1992. Άρχισε απεργία πείνας η οποία διήρκεσε 50 μέρες και διακόπηκε με την αποφυλάκισή του.

Το 1992 η κυβέρνηση ανακοίνωσε την προετοιμασία νομοσχεδίου, του οποίου όμως η πορεία τερματίστηκε άδοξα όταν απορρίφθηκε από το —γνωμοδοτικό και μόνο— Νομικό Συμβούλιο του Κράτους ως αντισυνταγματικό στο τέλος της χρονιάς. Κατά την περίοδο των επόμενων κυβερνήσεων κυκλοφορούσαν σενάρια για νομοσχέδιο που θα αναγνωρίζει την αντίρρηση συνείδησης, όπως π.χ. η «κοινωνική θητεία στο στρατό», τα οποία θεωρήθηκαν από μερικούς ως τεχνάσματα που στόχο είχαν την αναχαίτιση των πολιτικών πιέσεων τόσο από το εξωτερικό όσο και από το εσωτερικό της χώρας. Οι αντιρρησίες είχαν φτάσει περίπου τους 100, αν και δεν ήταν όλοι διατεθειμένοι να εκπληρώσουν κοινωνική υπηρεσία, αν και όταν αυτή επρόκειτο να ψηφιστεί.

Το δικαίωμα της άρνησης εκτέλεσης στρατιωτικής θητείας αποτελεί θεμιτή άσκηση του δικαιώματος στην ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας, δικαιώματα τα οποία η Ελλάδα έχει υποχρέωση να σέβεται.

Διεθνής Αμνηστία, 29 Μαρτίου 2006 [16]

Οι περισσότεροι πολιτικοί αντιρρησίες άλλαξαν σπίτια και οι αρχές δεν τους ενόχλησαν, κατάσταση που άλλαξε με τη σύλληψη τον Αύγουστο του 1995 του Νίκου Καρανίκα στην Αλεξάνδρεια Ημαθίας. Ο Καρανίκας μεταφέρθηκε σε στρατιωτικές φυλακές και καταδικάστηκε σε φυλάκιση τεσσάρων χρόνων για ανυποταξία σε καιρό γενικής επιστράτευσης. Το Δεκέμβριο του 1995 και μετά από την ανάπτυξη ενός μεγάλου κινήματος συμπαράστασης, το Εφετείο μείωσε την ποινή του σε ένα χρόνο με τριετή αναστολή. Κατά την έξοδό του όμως από τη δικαστική αίθουσα και σύμφωνα με την πάγια πρακτική των στρατολογικών αρχών, του επιδόθηκε φύλλο πορείας. Ο Καρανίκας δεν παρουσιάστηκε και η εναντίον του κατηγορία μετατράπηκε πλέον σε λιποταξία. Με την ίδια κατηγορία ο Νίκος Μαζιώτης, που είχε συλληφθεί για άλλη υπόθεση, καταδικάστηκε το 1998 σε πρωτόδικη φυλάκιση δέκα μηνών, η οποία στο Εφετείο μειώθηκε στους οκτώ μήνες. Ο Αργεντινός Αντόλφο Πέρες Εσκιβέλ, ο οποίος έχει τιμηθεί με το Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης, είχε δηλώσει τα εξής:

«Θέλω να εκφράσω τη βαθύτατη ανησυχία μου για την τύχη του αντιρρησία συνείδησης Ν. Καρανίκα […] Πιστεύω ότι η άρνηση στράτευσης για λόγους συνείδησης είναι ανθρώπινο δικαίωμα που προάγει την ειρήνη και τη δικαιοσύνη στον κόσμο. Με ανησυχεί το γεγονός ότι η Ελλάδα εξακολουθεί να είναι η μόνη χώρα της Ε.Ε, όπου οι νέοι οι οποίοι αρνούνται να υπηρετήσουν στρατιωτική θητεία δεν έχουν τη δυνατότητα να υπηρετήσουν μια εναλλακτική κοινωνική θητεία».

Στο μεταξύ —αν και με καθυστέρηση δεκαετιών σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη— ψηφίστηκε στις 27 Ιουνίου 1997 ο νόμος 2510, που εισάγει μια μορφή πολιτικής κοινωνικής υπηρεσίας ως εναλλακτική της στρατιωτικής. Ο όρος «αντιρρησίας συνείδησης» αναφέρεται για πρώτη φορά σε νομικό κείμενο, χωρίς βέβαια αυτό να σηματοδοτεί την τυπική αναγνώριση ενός ανθρώπινου δικαιώματος. Αυτό γίνεται προφανές και από την εισηγητική έκθεση του νόμου, στην οποία αναφέρεται πως «η αντιμετώπιση του σχετικού ζητήματος των αντιρρησιών συνείδησης, με σεβασμό πάντα στον υποχρεωτικό και καθολικό χαρακτήρα της στρατιωτικής θητείας, είναι αναγκαία και για τη συμμόρφωση της χώρας προς υποχρεώσεις που έχει αναλάβει από διεθνείς συνθήκες». Στη συζήτηση της Διαρκούς Επιτροπής Εθνικής Άμυνας και Εξωτερικών Υποθέσεων που έγινε στη Βουλή, η Μαρία Δαμανάκη είχε αναφέρει μεταξύ άλλων:

«Η Βουλή σήμερα δίνει —και πρέπει να δώσει— αυτό το δικαίωμα [της εναλλακτικής θητείας] σε αυτούς τους ανθρώπους, διότι αυτό είναι ατομικό δικαίωμα το οποίο είναι κατοχυρωμένο σε όλες τις διεθνείς συμβάσεις, διότι είναι ανάγκη να πείσουμε όχι τους ξένους οι οποίοι μας επιβάλλουν οτιδήποτε —δεν είναι για εμένα αυτό το κύριο, παρ’ όλο που η Ελλάδα πράγματι σύρεται στα διεθνή δικαστήρια— αλλά να πείσουμε κατ’ αρχήν την ελληνική κοινωνία και την κοινή γνώμη ότι τα ατομικά δικαιώματα, η ελευθερία συνείδησης και η ελευθερία θρησκευτικής επιλογής του καθενός και της καθεμιάς είναι σεβαστά. Αυτό είναι το πεδίο που δοκιμάζεται η πολιτική».[17]

Τόσο η μεγάλης διάρκειας (36 μηνών) κοινωνική θητεία που θεσπίστηκε όσο και η ουσιαστική επιβάρυνση των αντιρρησιών με τα έξοδα διαβίωσης θεσπίστηκαν με σκοπό να λειτουργήσουν ως αντικίνητρα για τον θεσμό αυτόν[18]. Επιπλέον, η στάση του στρατού σκλήρυνε και πάλι κατά πολύ αμέσως μετά την ψήφιση του νόμου. Οι πρώτοι Μάρτυρες του Ιεχωβά που αρνήθηκαν να εκπληρώσουν εναλλακτική υπηρεσία, εξαιτίας του ότι υπάγονταν στο υπουργείο Εθνικής Άμυνας, καταδικάστηκαν σε έξι χρόνια φυλάκιση —στο διπλάσιο της τότε ισχύουσας εναλλακτικής—, ενώ οι Λάζαρος Πετρομελίδης και Γιάννης Χρυσοβέργης προσέφυγαν ενάντια στην υπερβολικά μεγάλη διάρκεια και τις συνθήκες εκπλήρωσης του θεσμού. Όταν τελικά τέθηκε σε εφαρμογή αποδεκτά η εναλλακτική υπηρεσία υπήρξε πλήθος κρουσμάτων απάνθρωπης μεταχείρισης σε βάρος των αντιρρησιών που υπηρετούσαν σε δημόσιες υπηρεσίες.[19] Μάλιστα, υπήρξαν ακραίες αντιδράσεις και σε νομικό επίπεδο, όπως για παράδειγμα η προσφυγή της διοίκησης του Γηροκομείου Αιγίου στο Συμβούλιο της Επικρατείας, με αίτημα την απομάκρυνση του αντιρρησία Γεώργιου Κλιάμπα επειδή είναι αλλόδοξος και κατά συνέπεια δεν μπορεί να υπηρετεί σε ένα Ορθόδοξο ίδρυμα: «Ο τοποθετούμενος είναι μάρτυς του Ιεχωβά, άλλης πίστεως δηλαδή και συνεπώς όχι μόνο αρνητής, αλλά και ακατάλληλος δια την εκτέλεσιν τής, υπό την αιγίδα του Μητροπολίτου, παρεχομένης ψυχολογικής και κοινωνικής στηρίξεως κατά το Ορθόδοξον Δόγμα των ανθρώπων με ειδικάς ανάγκας και των οικογενειών των».[20]

Οι προτάσεις του Συνηγόρου του Πολίτη που δόθηκαν τον Αύγουστο του 1999 στον υπουργό Άμυνας Άκη Τσοχατζόπουλο για τον εξορθολογισμό του θεσμού στη μορφή που υφίστατο περιλάμβαναν μεταξύ άλλων την αποστρατικοποίηση του θεσμού προκειμένου να έρθει υπό την εποπτεία του υπουργείου Εσωτερικών, να ισχύουν και για τους αντιρρησίες τα ευεργετήματα που ισχύουν και στους στρατευομένους, όπως της μειωμένης θητείας σε διάφορες κατηγορίες (πχ. προστάτες), να επεκταθεί σε όλες τις υπηρεσίες του Δημοσίου η δυνατότητα άσκησης υπηρεσίας, να ισχύει κανονικό οκτάωρο και πενθήμερη εργασία, καθώς και η προβλεπόμενη άδεια.[21]

Την ίδια εκείνη περίοδο, ο Πετρομελίδης συνελήφθη κοντά στο σπίτι του και τον Απρίλιο του 1999 καταδικάστηκε σε τέσσερα χρόνια φυλάκιση, απελευθερώθηκε δε με απόφαση του Εφετείου και μετά από την ανάπτυξη μεγάλου κινήματος συμπαράστασης.

Στην αυγή του 21ου αιώνα

Στις 6 Απριλίου 2000, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων καταδίκασε ομόφωνα την Ελλάδα στην υπόθεση Θλιμμένος κατά Ελλάδας. Το 1983 ο Μάρτυρας του Ιεχωβά Ιάκωβος Θλιμμένος είχε εκτίσει τη φυλάκισή του ως αντιρρησίας συνείδησης, καταδίκη που —όπως συνέβαινε με όλους τους αντιρρησίες που είχαν εκτίσει ποινή φυλάκισης λόγω της συνειδησιακής στάσης τους— καταχωρήθηκε ως κακούργημα στο ποινικό μητρώο του. Έξι χρόνια αργότερα, το Φεβρουάριο 1989, αυτή η κατηγορία στέρησε στον Θλιμμένο την αναγνώρισή του από το σώμα ορκωτών λογιστών και το διορισμό του σε ανάλογη θέση παρά την επιτυχία του ως δεύτερου στη σειρά στις απαιτούμενες εξετάσεις. Η προσφυγή του κατά της απόφασης απορρίφθηκε οριστικά στις 28 Ιουνίου 1996. Κατόπιν προσέφυγε στο Συμβούλιο Επικρατείας το οποίο αν και αρχικά δικαίωσε τον ενάγοντα και έκρινε άκυρη την απόφαση, σε επόμενη παραπομπή στην Ολομέλειά του αποφάνθηκε πως καλώς είχε καταδικαστεί ο Θλιμμένος. Έτσι, η υπόθεση οδηγήθηκε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, το οποίο ομοφώνως απεφάνθη ότι στην υπόθεση αυτή υπήρξε παραβίαση του Άρθρου 14 (περί απαγόρευσης των διακρίσεων) σε συνδυασμό με το Άρθρο 9 (περί ελευθερίας της σκέψης, συνείδησης και θρησκείας) και του Άρθρου 6, παράγραφος 1 (δικαίωμα ακροαματικής διαδικασίας σε εύλογο χρονικό διάστημα —καθώς 7 και πλέον χρόνια κράτησαν οι διαδικασίες μέχρι να παρθεί η σχετική οριστική απόφαση) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Σύμφωνα με την ίδια απόφαση, το ελληνικό κράτος κλήθηκε να αποζημιώσει τον προσφεύγοντα με το ποσό των 9 εκατομμυρίων δραχμών (περ. 26.500 €) για ηθική βλάβη και δικαστικές δαπάνες.[22] Εντούτοις, στην Ελλάδα, ακόμη και ύστερα από αυτή την απόφαση του Ευρωπαϊκού δικαστηρίου, υπήρξαν προσφυγές στο Συμβούλιο της Επικρατείας οι οποίες στρέφονταν ουσιαστικά εναντίον του νόμου 2610/97 περί εναλλακτικής θητείας για τους αντιρρησίες συνείδησης.[23]

Στην Ελλάδα υπάρχει από το 1998 νόμος περί στράτευσης και αντιρρήσεων συνείδησης για θρησκευτικούς ή ιδεολογικούς λόγους. Η εναλλακτική θητεία για τους αντιρρησίες συνείδησης διαρκεί 36 μήνες αντί για 18 μήνες όπως ισχύει για την στρατιωτική θητεία. Πρόκειται για μια δυσανάλογη και σχεδόν ποινικοποιητική εναλλακτική λύση έναντι της στρατιωτικής θητείας. [… Η Ελλάδα είναι μεταξύ των κρατών όπου] ευνοούνται κάποιες θρησκείες και οι οπαδοί αυτών σε σύγκριση με άλλες θρησκευτικές ομάδες, λόγω ιστορικών δεσμών με το κράτος.

— Επιτροπή Ελευθεριών και Δικαιωμάτων των Πολιτών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων,

«Έκθεση σχετικά με την κατάσταση των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση»

12 Δεκεμβρίου 2002 [24]

Εξαιτίας του τιμωρητικού χαρακτήρα της εφαρμοζόμενης εναλλακτικής υπηρεσίας, τον Μάρτιο του 2005, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών κάλεσε την Ελλάδα να βελτιώσει την κατάσταση των αντιρρησιών συνείδησης, σημειώνοντας ότι:

«Η Επιτροπή εκφράζει την ανησυχία της γιατί η διάρκεια της εναλλακτικής υπηρεσίας για τους αντιρρησίες συνείδησης είναι πολύ μεγαλύτερη από τη στρατιωτική θητεία, και γιατί η αξιολόγηση των αιτήσεων για την υπηρεσία αυτή βρίσκεται υπό τον αποκλειστικό έλεγχο του Υπουργείου Άμυνας. Το Κράτος-Μέλος πρέπει να διασφαλίσει ότι η διάρκεια της εναλλακτικής υπηρεσίας δεν έχει τιμωρητικό χαρακτήρα, και πρέπει να εξετάσει το ενδεχόμενο να αναθέσει την αξιολόγηση των αιτήσεων αναγνώρισης αντιρρησιών συνείδησης σε πολιτικές αρχές»[25].

Στις 4 Μαΐου 2006 ο Πετρομελίδης, Πρόεδρος του Συνδέσμου Αντιρρησιών Συνείδησης πλέον, καταδικάστηκε σε πέντε μήνες φυλάκιση με αναστολή από το Αναθεωρητικό Στρατοδικείο Αθηνών για ανυποταξία σε καιρό ειρήνης.[26][27] Ήταν η δεύτερη καταδίκη του μετά τον Ιούνιο του 2003 οπότε είχε καταδικαστεί από το ίδιο δικαστήριο σε 20 μήνες φυλάκιση με αναστολή, για τον ίδιο λόγο. Με την πιο πρόσφατη ερήμην καταδίκη του σε ποινή φυλάκισης 30 μηνών για ανυποταξία τον Δεκέμβριο του 2004 από το Ναυτοδικείο Πειραιά, ήρθη η αναστολή της προηγούμενης ποινής, με αποτέλεσμα να οφείλει να εκτίσει συνολική ποινή φυλάκισης 50 μηνών εφόσον συλληφθεί. Το 1998 αρνήθηκε να υπηρετήσει την εναλλακτική θητεία, καθώς θεωρείται ότι έχει άκρως τιμωρητική διάρκεια —στην περίπτωσή Πετρομελίδη επτάμισι φορές μεγαλύτερη από τη στρατιωτική θητεία που θα υπηρετούσε. Η άρνηση του εκείνη σήμαινε ότι εξέπιπτε της ιδιότητας τού αντιρρησία συνείδησης. Έκτοτε έλαβε τακτικά νέες προσκλήσεις κατάταξης να υπηρετήσει στον στρατό και του έχουν απαγγελθεί επανειλημμένα κατηγορίες για ανυποταξία. Ο Πετρομελίδης εξέτισε ποινές φυλάκισης τον Μάιο του 1998, τον Απρίλιο του 1999 και τον Σεπτέμβριο του 2002. Ακόμα και με τον νεότερο νόμο 3421/2005, βάσει του οποίου δίνεται η επιλογή υποβολής εκ νέου αίτησης για εναλλακτική πολιτική θητεία, θα έπρεπε να υπηρετήσει τιμωρητική και με χαρακτήρα διάκρισης εναλλακτική πολιτική υπηρεσία 17 μηνών, ενώ εάν δεν ήταν αντιρρησίας συνείδησης θα υπηρετούσε εννεάμηνη στρατιωτική θητεία, από την οποία θα μπορούσε να εξαγοράσει επτάμισι μήνες και να υπηρετήσει ενάμισι μήνα.

Όπως είναι φυσικό, οι πρόσφατοι νόμοι δεν ήταν δυνατό να λύσουν τα πολλά και περίπλοκα προβλήματα που είχαν συσσωρευτεί επί πολλά χρόνια. Παρ’ όλα αυτά, η ψήφισή τους αποτέλεσε θετικό βήμα, τόσο στην αντιμετώπιση της Ελλάδας από άλλες χώρες όσο και από τους Έλληνες αντιρρησίες που επέλεξαν να στηρίξουν το θεσμό με τη συμμετοχή τους.

Σύμφωνα με τον Σύνδεσμο Αντιρρησιών Συνείδησης, από το 1998 και για τα επόμενα περίπου πέντε χρόνια εκπλήρωσαν εναλλακτική πολιτική υπηρεσία πάνω από 1.000 αντιρρησίες, αν και η πορεία υλοποίησης του θεσμού ανέδειξε μια σειρά δυσλειτουργίες και προβλήματα, τα οποία κατέστησαν απαραίτητες συμπληρωματικές νομοθετικές ρυθμίσεις. Οι ρυθμίσεις αυτές έχουν επαρκώς αναλυθεί στην εμπεριστατωμένη έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη (1999) καθώς και στις προτάσεις της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.

Αξίζει να σημειωθεί η τεκμηρίωση από το Συμβούλιο της Ευρώπης της παραβίασης του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη από την Ελλάδα για τη διακριτική μεταχείριση που επιβάλλει στους αντιρρησίες συνείδησης (2001) και η για πρώτη φορά υιοθέτηση σχετικής έκθεσης (Έκθεση Μάρτι (Marty), 2001[28]) από την Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης. Επίσης, η πρακτική της Ελλάδας να ασκεί συνεχείς και επαναλαμβανόμενες διώξεις για το ίδιο ουσιαστικά αδίκημα μπήκε στο στόχαστρο της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Ο.Η.Ε. σε συνεδρίασή της το Μάρτιο του 2005, καθώς αντέβαινε ρητά στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Πολιτικά και Κοινωνικά Δικαιώματα.

Το 2001 ψηφίστηκε νόμος ο οποίος καθιστούσε πλέον δυνατή τη διαγραφή από το ποινικό μητρώο των αντιρρησιών συνείδησης των ποινών φυλάκισης που είχαν επιβληθεί για το στρατιωτικό αδίκημα της ανυπακοής πριν την καθιέρωση της εναλλακτικής κοινωνικής υπηρεσίας.[29]

Η τρέχουσα κατάσταση

Σύμφωνα με την ισχύουσα έως και το 2008 ελληνική νομοθεσία, οι λόγοι συνείδησης θεωρούνται ότι σχετίζονται με μια γενική αντίληψη περί ζωής, βασισμένη σε συνειδητές θρησκευτικές, φιλοσοφικές ή ηθικές πεποιθήσεις, που εφαρμόζονται από το άτομο απαράβατα και εκδηλώνονται με τήρηση ανάλογης συμπεριφοράς.[30]

Οι αντιρρησίες συνείδησης έχουν δύο επιλογές: Είτε να υπηρετήσουν άοπλη στρατιωτική θητεία είτε να υπηρετήσουν εναλλακτική κοινωνική υπηρεσία σε υπηρεσίες και δημόσιους φορείς. Στην πρώτη περίπτωση θεωρούνται κανονικά στρατευμένοι ενώ στη δεύτερη περίπτωση δεν υπάγονται στη δικαιοδοσία των ενόπλων δυνάμεων και δεν θεωρούνται στρατευμένοι.

Αν και σήμερα υφίσταται το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο, απορρίπτονται συλλήβδην τα σχετικά αιτήματα για εκπλήρωση εναλλακτικής πολιτικής θητείας[31] για τους τους μη θρησκευτικούς αντιρρησίες συνείδησης, γεγονός που θεωρείται απαξίωση του θεσμού.

Ως προς τη διάρκεια της εναλλακτικής πολιτικής κοινωνικής υπηρεσίας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Κοινωνικών Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης για τον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη έχει νομολογήσει το 2006 ότι δεν πρέπει να υπερβαίνει το 150{239f029635181d89655d9f5197ced0c7530b2a0cc9cbc7d1798f9f7c796b465f} του αντιστοίχου χρόνου της στρατιωτικής θητείας, δηλαδή τους 18 μήνες για όσους έχουν την υποχρέωση της 12μηνης στρατιωτικής θητείας. Ως τα μέσα του 2008, η ελληνική νομοθεσία δεν είχε συμμορφωθεί με αυτή τη διεθνή συνθήκη, η οποία έχει υπερνομοθετική ισχύ,[32] καθώς επιβάλλει κοινωνική υπηρεσία διπλάσιας διάρκειας από την ισχύουσα στρατιωτική θητεία πλην ένα μήνα.

Υποσημειώσεις

1.         ↑ Σύμφωνα με την αναφορά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο του Ολλανδού γερουσιαστή Χάιν Βαν Βέικ (Hein Van Wijk) στις 25 Απριλίου 1977: «Χωρίς εξαίρεση, όλοι οι Αντιρρησίες Συνείδησης στην Ελλάδα είναι Μάρτυρες του Ιεχωβά. Δεν υπάρχουν άλλοι. […] Μέχρι τη στιγμή αυτή δεν εμφανίστηκε κανένας Αντιρρησίας στην Ελλάδα με ανθρωπιστικά ή πολιτικά κίνητρα».
2.        ↑ Ματθαίος 26:52• Ιωάννης 18:36.
3.         ↑ Βλέπε σχετική αναφορά σε διήγημα στον Ριζοσπάστη, 5ης Σεπτεμβρίου 2004, «Το οδοιπορικό».
4.         ↑ «200 και πλέον άντρες δικάστηκαν από το Γερμανικό Πολεμικό Δικαστήριο και εκτελέστηκαν λόγω της άρνησής τους να υπηρετήσουν στρατιωτική υπηρεσία». Βλέπε σχετική ιστοσελίδα στον ιστότοπο του Αναμνηστικού Μουσείου Ολοκαυτώματος των ΗΠΑ, Jehovah’s Witnesses: Victims of the Nazi Era (Μάρτυρες του Ιεχωβά: Θύματα της Ναζιστικής Περιόδου).
5.        ↑ Ο Χριστιανόπουλος καταγράφει τα λόγια του υπολοχαγού κατάταξης αναφορικά με τον νεαρό Μάρτυρα, «ένα σκουλήκι, ένα κάθαρμα, ένας χιλιαστής, που αρνήθηκε να πάρει όπλο»: «Θα τον σπάσουμε στο ξύλο κι άμα δε βάλει μυαλό —στρατοδικείο». Αναφέρει, επίσης, ότι κάθε μέρα ένας “αλφαμίτης” τον “έσπαγε στο ξύλο” ενώ του έδιναν αλμυρό φαγητό χωρίς νερό και τον άφηναν εκτεθειμένο στην παγωνιά και τη βροχή καθώς δεν υπήρχε σκεπή. Όταν ο Χριστιανόπουλος ρώτησε έναν από τους “αλφαμίτες” αν άντεχε τελικά ο αντιρρησίας, εκείνος του απάντησε: «Αντέχει, λέει! “Όσα δόντια και να μου σπάσετε”, τούς είπε όταν τού ξήλωσαν τη μασέλα, “εγώ δεν αλλάζω μυαλό”». Επίσης, αναφέρεται ότι ακόμη και «μια ολόκληρη εβδομάδα» τον κρατούσαν νηστικό. Ο θεολόγος του κέντρου κατάταξης ανέφερε ότι «τον είχαν σακατέψει στο ξύλο», ότι ήταν «τα δόντια του σπασμένα, το κορμί του μελανιασμένο» και ότι στο στο μικροσκοπικό απομονωτήριο που κρατούνταν «εκεί μέσα ενεργούνταν και ουρούσε, και δεν είχε ούτε μια καρέκλα» να καθίσει —το ξυλοκόπημα ήταν μια αδιάκοπη και ιδιαίτερης βαναυσότητας πρακτική. (Ντίνος Χριστιανόπουλος, συλλογή διηγημάτων Η Κάτω Βόλτα, διήγημα Ο Χιλιαστής, Εκδ. Ιανός, 2004, σ. 51-60)
6.          ↑ «Επί χούντας κινδύνευσα να συλληφθώ τέσσερις φορές. Είχα γράψει τον «Χιλιαστή», ένα διήγημα όπου περιγράφω πώς ένας χιλιαστής έπαθε του κόσμου τα βασανιστήρια στο στρατό, μόνο και μόνο επειδή αρνήθηκε να πάρει όπλο. Ε λοιπόν, αυτό το αθώο διήγημα δε μ’ άφησε να κάτσω σε χλωρό κλαρί. Το πώς γλίτωσα, μόνο εγώ το ξέρω». (Μαθητικό περιοδικό Schooligans, Τεύχος 7ο)
7.         ↑ Όσον αφορά τους αντιρρησίες συνείδησης στην Ελλάδα, το περιοδικό της Διεθνούς Αμνηστίας Μαρτυρίες αναφέρει ότι «αντιμετωπίζονταν με βασανιστήρια και εκτελέσεις την δεκαετία του ’50, με πολυετείς διαδοχικές φυλακίσεις (έως και 20 χρόνια) τις δεκαετίες του ’60 και ’70, και με αμέτρητες φυλακίσεις, επανειλημμένες διώξεις, συνεχιζόμενες διώξεις και περιορισμό των ατομικών και πολιτικών τους δικαιωμάτων ως σήμερα». (Τεύχος Ιανουαρίου-Μαρτίου 2005, σελ. 5) Το Ξύπνα! 22 Ιουλίου 1978, αναφέρει: «Αυτές οι εκτελέσεις [στα τέλη της δεκαετίας του 1950] διήγειραν την κοινή γνώμη σε διάφορα μέρη του κόσμου. Ως αποτέλεσμα της κατακραυγής, άλλες θανατικές ποινές μετετράπησαν σε φυλακίσεις από 20 χρόνια μέχρι ισόβια». Και συνέχιζε με την παράθεση ενός αποσπάσματος από την ελληνική εφημερίδα Άθενς Νιούζ (Athens News), η οποία αναφερόμενη σε δύο Μάρτυρες του Ιεχωβά που φυλακίστηκαν το 1978 σε 10 και 18 χρόνια φυλάκισης αντίστοιχα «επειδή αρνήθηκαν να υπηρετήσουν στον στρατό», ανέφερε ότι αυτή ήταν «η χειρότερη καταδίκη στην πρόσφατη ιστορία του διωκόμενου Χριστιανικού δόγματος εδώ». Η Αναφορά Βαν Βέικ αναφέρει: «[Μετά την πτώση της χούντας] και πάλι ο κόσμος συγκλονίστηκε από τις υπερβολικά αυστηρές ποινές που επέβαλαν τα στρατοδικεία. Ποινές 15 και 20 χρονών. […] Το 1961 ποινές των 15 και 20 χρόνων προξένησαν κατάπληξη και αγανάκτηση. Το 1966 η ποινή θανάτου, που απαγγέλθηκε από ένα στρατοδικείο των Αθηνών εναντίον του Χρήστου Καζάνη, κινητοποίησε την Ευρώπη». Ακόμη και το 1979 υπήρξε καταδίκη σε φυλάκιση 18 ετών (περίπτωση Εμμανουήλ Γαζή). (Αντιρρησίες Συνείδησης, Κ. Τσαρούχα, σελ. 55, 59• Αρνούμαι 2/1985, σελ. 27, 31)
8.          ↑ Εφημερίδα Ελευθερία, 17 Αυγούστου 1966, σ. 8.
9.          ↑ Βλέπε Εφημερίδα Ελευθερία, 17 και 19 Αυγούστου 1966: Καταδίκη σε θάνατο του Μάρτυρα του Ιεχωβά Χρήστου Καζάνη επειδή αρνήθηκε να παραλάβει όπλο.
10.       ↑ Το περιοδικό Human Rights without Frontiers (Ανθρώπινα Δικαιώματα Χωρίς Σύνορα), στην ειδική έκδοση για την κατάσταση των αντιρρησιών συνείδησης στην Ελλάδα τον Αύγουστο του 1992, ανέφερε: «Τον Αύγουστο του 1966, ο Χρήστος Καζάνης καταδικάστηκε σε θάνατο από το Στρατοδικείο Αθηνών. Αυτή τη φορά, όμως, η απόφαση του Στρατοδικείου προκάλεσε διεθνή κατακραυγή και μετά από χιλιάδες τηλεγραφήματα, αρκετές πορείες διαμαρτυρίας και έντονες διαδηλώσεις έξω από ελληνικές πρεσβείες και προξενεία, η θανατική ποινή μετατράπηκε σε φυλάκιση τεσσεράμισι ετών». Βλέπε τα φύλλα της εφημερίδας Ελευθερία, 17 και 19 Αυγούστου 1966: Καταδίκη σε θάνατο του Μάρτυρα του Ιεχωβά Χρήστου Καζάνη επειδή αρνήθηκε να παραλάβει όπλο.
11. 11.       ↑ Για παράδειγμα, «στην περίοδο της επιστράτευσης, δεκάδες από αυτούς υπέστησαν άγριο ξυλοδαρμό και απάνθρωπη μεταχείριση […] Παρά την επαναφορά του κοινοβουλευτισμού στην Ελλάδα, το καλοκαίρι του 1974, η κατάσταση [για τους αντιρρησίες] δεν διαφοροποιήθηκε. […] Στη διάρκεια των ετών 1975 και 1976, εξακολουθούσαν να κρατούνται ακόμη στις φυλακές της Ελλάδας άτομα που είχαν εκτίσει φυλάκιση πολλών ετών —επτά, οκτώ, ακόμη και δέκα χρόνια. Η διαβίωση των φυλακισμένων αντιρρησιών συνείδησης, ιδιαίτερα στις Στρατιωτικές Φυλακές Ιωαννίνων [όπου κρατούνταν στην πλειονότητά τους, εκτός από την Μακρόνησο, τις Φυλακές Κέρκυρας, Μπογιατίου, το Γεντί Κουλέ, κ.α.], κάθε άλλο παρά ανθρώπινη ήταν. […] Παρά το γεγονός ότι οι Φυλακές Ιωαννίνων είχαν κριθεί ακατάλληλες, λόγω υπερβολικής υγρασίας και ακαταστασίας των κτιρίων —ήταν χτισμένες κοντά στη λίμνη, σε απόσταση μόνο 100 μέτρων— ο πρόεδρος του Στρατοδικείου, σε συνεργασία με το διοικητή των Φυλακών, απαγόρευσαν την έξοδο των κρατουμένων αντιρρησιών συνείδησης από τους θαλάμους. Απαγόρευσαν κάθε επαφή και επικοινωνία με τους συγγενείς τους, στερώντας τους το επισκεπτήριο και την αλληλογραφία. Τους στέρησαν επίσης την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Περιόρισαν σημαντικά το συσσίτιο, το νερό καθώς και τη θέρμανση. Το αποτέλεσμα ήταν να προσβληθούν από πνευμονία και βρογχοπνευμονία επτά αντιρρησίες συνείδησης». Αυτή «η βάναυση εναντίον τους συμπεριφορά» καταγράφεται ότι εξακολούθησε και για τα χρόνια που ακολούθησαν. Στις αρχές τις δεκαετίας του 1990, η Διεθνής Αμνηστία έλαβε σωρεία εκθέσεων σχετικά με αντιρρησίες συνείδησης οι οποίοι «υπέστησαν ωμή, απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση κατά τη διάρκεια της κράτησής τους». Μετά από εκθέσεις προς τα αρμόδια υπουργεία, την επόμενη χρονιά μέλη της Οργάνωσης Ανθρώπινα Δικαιώματα Χωρίς Σύνορα σε συνεργασία με τη Διεθνή Αμνηστία ξεκίνησαν ένα οδοιπορικό «με την κάμερα στο χέρι»σε όλες τις φυλακές όπου κρατούνταν αντιρρησίες ώστε να ελέγξει την υφιστάμενη κατάσταση. Η έκθεση χαρακτηρίστηκε «συγκλονιστική» και έφερε στο φως την τραγικότητα της κατάστασης, πράγμα αμαύρωνε την εικόνα της Ελλάδας στην Ευρώπη και έκανε φανερό ότι στο εσωτερικό της Ελλάδας ήταν για χρόνια φανερή η «υπερίσχυση των πλέον ακραίων κύκλων». (Αντιρρησίες Συνείδησης , Κ. Τσαρούχας, σελ. 55, 56, 100-103, 204-216) Η Αναφορά Βαν Βέικ σχολίασε «το μυστικό της τυραννίας» τον αντιρρησιών, το οποίο ήταν οι αδιάκοπες αλυσιδωτές καταδίκες τους καθώς μόλις εξέτιαν την ποινή τους θεωρούνταν και πάλι ανυπότακτοι, ξανακαταδικάζονταν, ξαναφυλακίζονταν και πάλι από την αρχή. Ο Απόστολος Κακλαμάνης, σε συζήτηση στη Βουλή το 1978, είχε αναφερθεί στα ‘όσα συνέβαιναν μέχρι τότε’, δηλαδή «υφίστανται οι άνθρωποι αυτοί από της κατατάξεώς τους στα Κέντρα Εκπαίδευσης και κατά τη διάρκεια της φυλάκισής τους διωγμούς, λοιδορίες και ένα σωρό άλλες απάνθρωπες μεταχειρίσεις». (Αντιρρησίες Συνείδησης , Κ. Τσαρούχας, σελ. 87) Η Διεθνής Αμνηστία αναφέρει ότι «εκτός από πολυετείς φυλακίσεις έχουν καταγραφεί και καταδίκες σε θάνατο, εκτελέσεις και βασανιστήρια» σε βάρος των Ελλήνων αντιρρησιών συνείδησης και γι’ αυτό εξ’ αρχής τους θεωρούσε «κρατούμενους συνείδησης». (Μαρτυρίες, Ιανουάριος-Μάρτιος 1997, σελ. 14) Στο Human Rights without Frontiers (Ανθρώπινα Δικαιώματα Χωρίς Σύνορα), του Αυγούστου 1992, γίνεται εκτενής αναφορά σε διάφορες «χαρακτηριστικές μεθόδους βασανισμού των αντιρρησιών», όπως «οι μακροχρόνιες φυλακίσεις, οι άγριοι ξυλοδαρμοί, η απομόνωση, τα κάθε είδους σωματικά και ψυχολογικά βασανιστήρια ακόμη και η εξορία». Ακόμη και στο έτος 1992, στο ίδιο έντυπο, καταγράφονται εκτενείς αναφοράς όσον αφορά τις “ζωώδεις” συνθήκες κράτησης, όπως διαπιστωνόταν από τις ετήσιες επισκέψεις ευρωβουλευτών στις ελληνικές φυλακές όπου κρατούνταν οι αντιρρησίες συνείδησης. Η εφημερίδα Ελευθεροτυπία της 9ης Απριλίου 1996 αναφέρεται στην «εξευτελιστική και μεταχείριση και μισαλλόδοξη συμπεριφορά» σε βάρους των Μαρτύρων του Ιεχωβά κρατουμένων στις Στρατιωτικές Φυλακές Αυλώνας. Ο Οικονομικός Ταχυδρόμος αναφέρει: «Οι διώξεις που υπέστησαν οι αντιρρησίες συνείδησης στην μεταπολεμική Ελλάδα ξεπερνούν κατά πολύ σε θηριωδία αυτές που υπέστησαν οι ηττημένοι του Εμφυλίου. Αρκεί να σημειωθεί ότι μέχρι και το 1977 —τέσσερα δηλαδή χρόνια μετά την επάνοδο του κοινοβουλευτισμού— καταγγέλλονταν στο Συμβούλιο της Ευρώπης ανατριχιαστικές λεπτομέρειες συστηματικών βασανιστηρίων σε βάρος των αντιρρησιών στα στρατόπεδα της Αυλώνας και της Τρίπολης. Και είναι ενδεικτικό των ευαισθησιών του ντόπιου Κατεστημένου, ότι γι’ αυτό το θέμα δεν έγινε ποτέ καμιά «κάθαρση» —ούτε ένας στρατιωτικός, ούτε ένας υπουργός δεν διώχθηκε ποτέ για την έμμεση ή άμεση συμμετοχή του στο χτίσιμο του γκουλάγκ των θρησκευτικών αντιρρησιών συνείδησης στη μεταπολεμική Ελλάδα. Είναι δε επίσης ενδεικτικό των ευαισθησιών της ελληνικής Αριστεράς, ότι ακόμα κι όταν οι διώξεις των θρησκευτικών αντιρρησιών συνείδησης στην Ελλάδα είχαν φτάσει στο κατακόρυφο δεν έδειξε κανένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον —ίσως επειδή οι Μάρτυρες του Ιεχωβά, δεν πληρούσαν τις μαρξιστικές προδιαγραφές της «προοδευτικότητας»! Χρειάστηκε να εμφανιστούν αντιρρησίες που μιλούσαν τη «σωστή» γλώσσα για να αρχίσουν να ενδιαφέρονται οι ντόπιοι Γιακωβίνοι για το θέμα». (Οικονομικός Ταχυδρόμος, 15 Μαρτίου 1990, σελ. 45)
12.       ↑ Σύμφωνα με την αναφορά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο του Ολλανδού γερουσιαστή Χάιν Βαν Βέικ.
13.        ↑ Για παράδειγμα, εκπρόσωποι της Στρατιωτικής Δικαιοσύνης έδωσαν την εξής ερμηνεία για τον νόμο 731/77: «Ο νόμος 731/77 είναι ένας νόμος καθαρά στρατολογικός και όχι ποινικός. Και ως εκ τούτου δεν δύναται να δεσμεύσει το δικαστήριο ως προς το ύψος της επιβαλλομένης ποινής». Μάλιστα, ο Επίτροπος Στρατιωτικής Δικαιοσύνης συνταγματάρχης Ν. Νικολαΐδης είχε πει μεταξύ άλλων στις 10 Μαρτίου του 1979: «Ο Νόμος 731/77 είναι καθαρά αντισυνταγματικός και πολύ γρήγορα πρέπει να ακυρωθεί, μάλιστα ήδη εκκρεμεί προσφυγή στο Ανώτατο Δικαστήριο της χώρας. Η άρνηση του κατηγορουμένου να στρατευθεί συνιστά το έγκλημα της ανυπακοής, το οποίο τιμωρείται με την ποινή του θανάτου, λόγω του ότι η χώρα βρίσκεται ακόμη σε περίοδο γενικής επιστρατεύσεως. […] Εμείς μπορούμε να δικάσουμε όσο θέλουμε τον κατηγορούμενο, ακόμη και να του επιβάλουμε την ποινή του θανάτου. Αλλά, για λόγους επιεικείας, προτείνω να επιβληθεί κάθειρξη δέκα ετών».
14.        ↑ Για παράδειγμα, η δηλωμένη άποψη της Ορθόδοξης Εκκλησίας αναφορικά με τους αντιρρησίες συνείδησης που συνέπιπτε για δεκαετίες να είναι οι Μάρτυρες του Ιεχωβά, υπήρξε η εξής: «Αρνούνται τη νομιμότητα του κράτους, της ηγεσίας του (πολιτικής-θρησκευτικής-στρατιωτικής), τη σημαία ως εθνικό σύμβολο και με τη θεωρία τους υποσκάπτουν και διαβρώνουν τα θεμέλια του έθνους».
15.      ↑ Τον Μάρτιο του 2007 οι Μάρτυρες του Ιεχωβά αντιρρησίες συνείδησης στην Τουρκία υπέβαλαν αίτηση στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων όσον αφορά το δικαίωμα τους ως αντιρρησιών συνείδησης, η οποία έγινε δεκτή προς εκδίκαση. Βλέπε σχετικό δελτίο τύπου στον επίσημο ιστότοπο ενημέρωσης των Μαρτύρων του Ιεχωβά εδώ (Αγγλικά).
16.        ↑ Δελτίο τύπου της Διεθνούς Αμνηστίας της 29 Μαρτίου 2006, διαθέσιμο εδώ
17.        ↑ Το απόσπασμα του λόγου της Μαρίας Δαμανάκη προέρχονται από τη συζήτηση της Διαρκούς Επιτροπής Εθνικής Άμυνας και Εξωτερικών Υποθέσεων και εμφανίζονται στα Πρακτικά της Βουλής των Ελλήνων της Τρίτης 3 Ιουνίου 1997.
18.        ↑ Εφημερίδα Τα Νέα της 31ης Δεκεμβρίου 1997, άρθρο «Θα κοστίζει ακριβά η εναλλακτική θητεία» του Λουκά Δημάκα.
19.       ↑ Βλέπε σχετικό άρθρο του Ανδρέα Λοβέρδου στην εφημερίδα Τα Νέα της 6ης Νοεμβρίου 1998 με τίτλο «Ανθρωπιά στους αντιρρησίες», διαθέσιμο εδώ και εδώ. Βλέπε επίσης το περιοδικό της Διεθνούς Αμνηστίας Μαρτυρίες, τεύχος Ιανουαρίου-Ιουνίου 1999, σελ. 8, στο άρθρο «Μαρτυρίες για την Ελλάδα: Μάντεις κακών, Γνώστες της ελληνικής πραγματικότητας».
20.        ↑ Ο Ιός, «Εναλλακτικά καταναγκαστικά έργα», 13 Μαρτίου 1999.
21.       ↑ Εφημερίδα Τα Νέα της 5ης Αυγούστου 1999, άρθρο «Τι προτείνει ο Συνήγορος του Πολίτη για τους αντιρρησίες» του Λουκά Δημάκα.
22.       ↑ Η απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στην υπόθεση Θλιμμένος κατά Ελλάδας μπορεί να βρεθεί εδώ και εδώ. Επίσης, βλέπε το άρθρο «Υπόθεση Θλιμμένου κατά Ελλάδας, Θλιβερή καταδίκη, θλιβερή και η στάση του τύπου» του Ελληνικού Παρατηρητηρίου των Συμφωνιών του Ελσίνκι διαθέσιμο εδώ και σχετικά άρθρα της εφημερίδας Ελευθεροτυπία της 6ης Απριλίου 2000 («Ευρωαπόφαση-σταθμός για τους αντιρρησίες συνείδησης, Καθαρίζει το ποινικό μητρώο όσων έχουν καταδικαστεί από στρατοδικεία», σελ. 59) και της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας της 16ης Απριλίου 2000 («Ευρωαποφάσεις: Ελλάδα, 9.000.000 σε “αταίριαστο” θρησκευτικά», σελ. 94).
23.       ↑ Για παράδειγμα, ο Μητροπολίτης Καλαβρύτων και Αιγιαλείας Αμβρόσιος Λένης προσέφυγε στο Συμβούλιο της Επικρατείας ζητώντας την κατάργηση του σχετικού νόμου. (Ελευθεροτυπία, 29 Νοεμβρίου 2000, διαθέσιμο εδώ• Ριζοσπάστης, 29 Νοεμβρίου 2000, σ. 32, «Ζητούν κατάργηση της εναλλακτικής θητείας!»
24.        ↑ Επιτροπή Ελευθεριών και Δικαιωμάτων των Πολιτών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, «Έκθεση σχετικά με την κατάσταση των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση», 12 Δεκεμβρίου 2002, PE 311.039, A5-0451/2002, διαθέσιμη στο ίντερνετ εδώ (html), εδώ (doc) και εδώ (pdf)
25.       ↑ Όπως αναφέρεται στην κοινή δήλωση που παρουσιάστηκε από τη Διεθνή Αμνηστία, το Ευρωπαϊκό Γραφείο για την Αντίρρηση Συνείδησης και τη Διεθνή Επιτροπή Αρνητών Πολέμου, η οποία εμφανίζεται εδώ, στον ιστότοπο της Διεθνούς Αμνηστίας.
26.      ↑ In.gr Ειδήσεις, 3ης Μαΐου 2006, «Εκδικάζεται την Πέμπτη η υπόθεση του αντιρρησία συνείδησης Λάζαρου Πετρομελίδη».
27.      ↑ In.gr Ειδήσεις, 4ης Μαΐου 2006, «Νέα καταδίκη του αντιρρησία συνείδησης Λ.Πετρομελίδη».
28.      ↑ Η Έκθεση Μάρτι (Exercise of the right of conscientious objection to military service in Council of Europe member states Report) βρίσκεται διαθέσιμη εδώ, στον επίσημο ιστότοπο του Συμβουλίου της Ευρώπης (Αγγλικά).
29.      ↑ Η Ελευθεροτυπία της 21ης Ιανουαρίου 2001, ανέφερε: «Διαγράφονται από το ποινικό μητρώο οι ποινές που έχουν επιβληθεί για το στρατιωτικό αδίκημα της ανυπακοής σε στρατεύσιμους που αρνήθηκαν τη στρατιωτική υπηρεσία επικαλούμενοι θρησκευτικές ή ιδεολογικές πεποιθήσεις (μάρτυρες του Ιεχωβά, αντιρρησίες συνείδησης κ.λπ.). Το μέτρο αυτό αφορά όσους καταδικάστηκαν και εξέτισαν την ποινή τους, πριν την εφαρμογή της εναλλακτικής θητείας (Ν 2510/97). Επιπλέον, τα πρόσωπα αυτά δεν υποχρεούνται να προσκομίσουν πιστοποιητικό εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεών τους για να διοριστούν στο Δημόσιο». (Διαθέσιμο εδώ)
30.      ↑ Σύμφωνα με την παράγραφο 1 του άρθρου 59 του Ν. 3421/2005 «Στρατολογία των Ελλήνων και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ 302/13 Δεκ 2005 τ. Α΄), όσοι για λόγους συνείδησης αρνούνται να εκπληρώσουν τη στρατεύσιμη στρατιωτική τους υποχρέωση, επικαλούμενοι τις θρησκευτικές ή ιδεολογικές τους πεποιθήσεις, μπορεί να αναγνωρίζονται ως αντιρρησίες συνείδησης, ενώ σύμφωνα με την παράγραφο 2, ως λόγοι συνείδησης που μπορεί κάποιος να επικαλείται για να αναγνωρισθεί ως αντιρρησίας συνείδησης, θεωρούνται όσοι έχουν σχέση με μία γενική αντίληψη περί ζωής, βασισμένη σε συνειδητές θρησκευτικές, φιλοσοφικές ή ηθικές πεποιθήσεις, που εφαρμόζονται από το άτομο απαράβατα και εκδηλώνονται με τήρηση ανάλογης συμπεριφοράς. (Επίσημος ιστότοπος του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας, απάντηση σε ερώτημα βουλευτή σχετικά με τους αντιρρησίες συνείδησης.)
31.        ↑ Εφημερίδα Ελευθεροτυπία της 15ης Μαΐου 2007, άρθρο «Η ελληνική πραγματικότητα της εναλλακτικής υπηρεσίας»
32.       ↑ Ευρωπαϊκή Επιτροπή Κοινωνικών Δικαιωμάτων, Conclusions XVIII-1 (Greece), Articles 1, 12, 13, 16 and 19 of the Charter, σ. 6 (pdf)(Αγγλικά).

[Επεξεργασία] Βλέπε επίσης

•  Αντιρρησίες συνείδησης
• Η θητεία στην Ελλάδα
• Εναλλακτική κοινωνική υπηρεσία

[Επεξεργασία] Πηγές

[Επεξεργασία] Έντυπη βιβλιογραφία

• Αντιρρησίες Συνείδησης, Κώστας Τσαρούχας, 1996, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, ISBN 9603441767.
• Human Rights without Frontiers (Ανθρώπινα Δικαιώματα Χωρίς Σύνορα), Αύγουστος 1992, ειδική έκδοση «Ελλάδα: Εσκεμμένες Παραβιάσεις των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων».
• Περιοδικό Αρνούμαι, Φεβρουάριος 1985.
•  Ιστορία Ελλήνων Αντιρρησιών Συνείδησης, Σύνδεσμος Ελλήνων Αντιρρησιών Συνείδησης.
•  Ο Ιός, στην Ελευθεροτυπία, από τον ιστότοπο του Ιού:
•  «Ξενόφερτοι αντιφρονούντες», 19 Νοεμβρίου 1995.
•  «Η άρνηση στράτευσης στο εδώλιο: Θητεία χωρίς χακί», 17 Δεκεμβρίου 1995.
•  «Η Ελλάδα και το Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων: Στο εδώλιο του Στρασβούργου», 19 Οκτωβρίου 1997.
•  «Εναλλακτικά καταναγκαστικά έργα», 13 Μαρτίου 1999.
• Διεθνής Αμνηστία:
• Amnesty International Report (Έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας), 1992, Ελλάδα.
•  Μαρτυρίες της Διεθνούς Αμνηστείας:
•  Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1994.
•  Ιανουάριος-Μάρτιος 1997.
• Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1997.
•  Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1997.
•  Ιανουάριος-Ιούνιος 1999.
• Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2002.
•  Ιανουάριος-Μάρτιος 2005.
•  Περιοδικό Μετρό, 10 Νοεμβρίου 1993, «Ανθρώπινα Δικαιώματα: “Αντιρρησίες” και νόμος».
• Νομικό Βήμα, Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών, Τόμ. 39, σελ. 450-453.
• Υπεράσπιση, Διμ. Επιθεώρηση Ποινικού Δικαίου και Δικαίου Θεμελιωδών Ελευθεριών, Ιούλιος-Αύγουστος 1992, σελ. 922-924.
•  Ξύπνα!, 8 Ιανουαρίου 1998, «Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Επανορθώνει μια Αδικία».
• Η Σκοπιά, 1 Οκτωβρίου 1979 (1 Ιουνίου 1979, στην αγγλική έκδοση), «Ορθόδοξη Μισαλλοδοξία».
•  Ξύπνα!, 22 Ιουλίου 1978 (22 Φεβρουαρίου 1978, στην αγγλική έκδοση), «Η Ελλάς τροποποιεί τον Νόμο για τους Αντιρρησίες Συνειδήσεως».
•  Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Γενική Διεύθυνση Μελετών, Νοέμβριος 1994, «Σχετικά με το Σεβασμό των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα».
•  Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Συνοπτικά πρακτικά συνεδρίασης Τρίτης 7 Ιουλίου 1992.
• Σημείωμα για τη Διακήρυξη για τη Βία, της Σεβίλλης (The Seville Statement on Violence), Δήμητρα Παπαδοπούλου, Ινστιτούτο Εκπαίδευσης για την Ειρήνη.
• Έκθεση του Ειδικού Εισηγητή του Ο.Η.Ε. για τη θρησκευτική μη ανοχή στην Ελλάδα (Special Rapporteur of the Commission on Human Rights on freedom of religion or belief, A/51/542/Add.1/7.11.1996)